2 месяца назад 1622
Биэбэккэйим оҕото…
Раиса Васильевна Егорова 1945 с. олунньу 15 күнүгэр Аллайыаха оройуонун Чокуурдаах сэлиэнньэтигэр Василий Михайлович уонна Александра Петровна Чупровтар дьиэ кэргэттэригэр иккис оҕонон төрөөбүтэ.
Аҕата Василий Михайлович сэттэ кылаас үөрэхтээх киһи этэ, Ленинградка сэбиэскэй-партийнай оскуоланы бүтэрэн кэлэн, Аллайыахаҕа райсэбиэт бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлии олорон, Чокуурдаах бөһүөлэгин тутууну биир бастакынан саҕалаабыт.
Ийэтэ Александра Петровна эдэригэр буҕаалтырынан үлэлээн баран, кэлин оҕолордонон, дьиэ хаһаайкатынан олорбута.
Рая кыратыгар аҕатын Василий Михайловиһы Томпо оройуонугар райком бастакы сэкирэтээринэн анааннар, Хаандыгаҕа орто оскуоланы онно бүтэрбитэ. Онтон Дьокуускайга көһөннөр, салгыы медучилищеҕа үөрэнэр.
Биһиги Раисалыын ыал буолан баран, Өймөкөөн оройуонун Уус Ньара бөһүөлэгэр олохсуйбуппут. Мин геолог буоламмын, көмүскэ үлэлээбитим, Раиса Васильевна оройуон балыыһатыгар үс сыл сиэстэрэлээбитэ.
Раиса-Рая киһи быһыытынан олоххо сэдэхтик көстөр дьахтар этэ. Олус сэмэйэ, кыыһырар-кыҥкыйдыыр диэни сатаабата, оҕолуу ыраас көнө майгылааҕа. Сүрдээх өс киирбэҕэ, итэҕэйимтиэтэ, күлүү-элэк тыллары, араас кэмэлдьини, дьиибэни-баракааһы билиммэтэ, наар кырдьыгынан сылдьара, олоҕу судургутук көрөрө-ылынара, киһи бэркиһиэн курдук чиэһинэйэ, күлүмүрдэс дьэҥкэ суобастааҕа. Саамай сөбүлүүр, эйэргэһэн ыҥырыллар аата Биэбэккэй диэн этэ. Хаһан эмэ (хал буолбат гына бырааһынньыктарга, төрөөбүт күнүгэр): “Биэбэккэйим оҕото”, – диэтэхпинэ, оҕолуу үөрэн, төбөтүн кынтас гына өрө тутан, эйэргээн, киэмсийбиттии хамсанан ылара. Ийэтин, аҕатын иннигэр тиийэн: “Мин Биэбэккэйбин”, – диирэ уонна, эмиэ кынтаччы киэмсийэ туттан хаамыталаан, дьонун үөрдэрэ үһү. Оннук оҕолуу сайаҕас дьэллэм майгылааҕа. Кыраҕа даҕаны үөрүнньэҥэ, наһаа ыалдьытымсаҕа, нууччалыы-сахалыы сөбүлүүр хоһооннорун үөрэтэн, оҕолорун, ыалдьыттарын иннигэр нойосуус ааҕара. Дьиэтигэр-уотугар чэбэр, ыраас туттунуулааҕа. Араас малы-салы, таҥаһы-сабы, бытархайыгар тиийэ барытын кумааҕыга суруйан, бииркэлээн, анал миэстэлэргэ дьаарыстаан уурара. Онон киһи наадалааҕын кэбэҕэстик булара. Зодиакпытынан иккиэн күрүлгэннэр (водолейдар) этибит, онон да буоллаҕа, олус тапсарбыт.
Үөрэҕин бүтэрэн баран, миэхэ Өймөкөөҥҥө кыракый чымадааннаах, ол иһигэр “Чудо печка” энньэлээх соҕотоҕун көһөн кэлбитэ. Мин хонууга этим. Доҕотторбор Гурьевтарга түспүт этэ. Хас да хоммутун кэннэ көрсүбүтүм.
Бастакы оҕобутун Дьокуускайга оҕоломмута. Бэйэтин баҕатынан Василий диэн ааттаабыт этэ. Өймөкөөҥҥө кэлбиттэрин, эмиэ хонууттан хойутаан, уолум төрөөбүтэ төрдүс ыйыгар барыыта кэлэн көрбүтүм.
Онтон Рая үөрэҕин үрдэтинэринэн, СГУ-га киирэн үөрэнэринэн сибээстээн, Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Кини төрөппүттэригэр таас дьиэҕэ икки хостоох кыбартыыра биэрэннэр, урукку дьиэлэригэр биһиги олоро хаалбыппыт.
1976 с. Дьокуускайга СГУ медицинскэй факультетын бүтэрэн, өр сыл куорат Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһатыгар терапевт бырааһынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Ыарыһахтарга олус болҕомтолооҕунан, амарах сыһыанынан улаханнык сөбүлэтэн, үгүстэр наар киниэхэ көрдөрө, түбэһэ сатыыллара. “Мин бырааһым», – диэн махталлаахтык киэн тутта этэллэрэ, чуолаан улуустан киирбит ыарыһахтар кэпсээн оҥостоллоро. Балыыһа үрдүкү категориялаах быраастара Шарина, Аргунова (ааттарын умнубуппун) кинини убаастыыллара, өйүүллэрэ.
Икки оҕобут улаатан, Вася Томскайга ТИАСУР-га (Томский институт автоматизированных систем управления) устудьуоннуу сылдьан, аармыйаҕа ыҥырыллан, икки сыл сулууспалаан баран, үөрэҕэр төннөн, салгыы үөрэнэ сырыттаҕына, Афонябыт онус кылаас эрдэҕинэ, бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев тыа сиригэр оҥорбут реформаларын сөбүлээн уонна өйөөн, Раябынаан эмиэ сүбэлэһэ түһээт, Чурапчыга Хахыйах бөһүөлэгэр көһөн тахсыбыппыт. «Кулаада» бааһынай хаһаайыстыба үлэһитэ буолбутум. Раиса Васильевна ол кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ штаты таһынан кылаабынай терапевт бырааһа этэ. Балыыһа кэлэктиибин кытта табыллан, иллээхтик үлэлии олорон, мин баҕабын толорон, биир тылы утары эппэккэ, куорат кыыһа сүөһү көрсө тахсыспыта. Ити 1993 сыллаахха.
Хахыйахха Даланныын кэккэлэһэ тутуллубут, сайын аайы тахсан сайылаан киирэр дьиэлэрдээх этибит. Ол дьиэбитин кыһыҥҥылыы оҥостон, сайыннары-кыһыннары олорон, сүөһү үлэтигэр мин төбөм оройунан түспүтүм. Рая эмиэ бэйэтин үлэтин таһынан, хотоҥҥо үлэлэһэр этэ.
Манна даҕатан, биир көрүдьүөс түгэни санатабын. Дьокуускайга сайынын дьоммут даачаларыгар Хатыҥ Үрэххэ бииргэ сайылыырбыт. Онно чугас сүөһүлээх ыал баар эбит буоллаҕа, биирдэ үлэм кэнниттэн кэлбитим, арай, кэлииккэ таһыгар Раям ытаан сыҥсыйа турар. Өйдөөн көрбүтүм, улахан баҕайы тыһаҕас киирэр борооску, кини атаҕын көхсүгэр тирэнэн, ас көрдүүр быһыылаах, илиилэрин тиҥсирийбэхтиир. Көр, атаҕын үктэтэн баран, куттанан үүрэр диэни билбэт, хаһан да сүөһүгэ чугаһаабатах куорат кыыһа буоллаҕа, ытыы тураахтыыр эбит. Сүүрэн кэлэн, борооскуну үүрэн баран көрбүтүм, атаҕын көхсө сүүлэ иһэн хаалбыт этэ.
Дьэ, ол Раям, Хахыйахха тиийэн, тыа дьахталларыттан итэҕэһэ суох ынаҕы бэркэ ыыр, идэһэ иһин ырытар, сүөгэй иирдэн, арыыны таптайар хаһаасчыт бэрдэ буолбута. Тыа сиригэр бас билэр уонча сүөһүлэнэн, ол иһигэр үс ыанньыктанан, эмиэ да куруолук, хаас ииттэн, оттоон-мастаан, үлэ бөҕөнү үлэлээн, уонча сыл бэрт үчүгэйдик олорбуппут. Ас-үөл дэлэй, куоракка оҕолорбутугар, аймахтарбытыгар эти-арыыны ыыта олорорбут. Күн аайы остуолун тардарыгар Раям: “Ханнык сүөгэйи сиигин?” – диэн ыйытара. Ити тыллар куорат дьонун кулгааҕар дэбигис өйдөммөт буолуохтаахтар. Ол аата, бүгүн сүүрдүллүбүт сибиэһэйи дуу, эбэтэр ааспыт хонуктааҕы хойдубуту дуу диэн өйдөбүллээҕэ.
Хахыйахха Раям, медпуун аһан, тыа сирин бырааһынан 2002 сылга диэри табыллан үлэлээбитэ. Бэйэтин үлэтин таһынан, Мырыла уонна Мындаҕаайы нэһилиэктэрин балыыһаларыгар консультант быраас быһыытынан сотору-сотору ыҥырыллан, ордук Мырылаҕа элбэхтик кэлэ-бара сылдьара, сороҕор хонон да хаалара.
Ыалдьыт-хоноһо быыһын быспакка сылдьара. Быыбар хампаанньатын аҕытаатардара, дьокутаакка хандьыдааттар наар биһиэхэ сылдьан аһаан, хонон ааһаллара. Биирдэ Михаил Ефимович иккис болдьоҕун хампаанньатыгар быһыылааҕа, арай, Урсун, Баһылай Тарбыыкын хаһыа да буолан, уһун айантан дэлби тоҥон-хатан, эмискэ дьиэбитигэр көтөн түстүлэр. Хоспохтон дэлэччи соҕус бэлэм кэтилиэттэри киллэрэн, ириэрэ охсон, сылаас чэйи иһэрдэн, дьоммут ирэн-хорон, кэпсээннэрэ-ипсээннэрэ хойдон, үөрэн-көтөн барбыттара. Суруйааччылартан убайым Болот Боотур, Мырылалаан иһэн киирэн, Рая аһын-үөлүн сөбүлээн, үс хонон барбыта. Дьиэбит иннинээҕи киэҥ кырдалга төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан: “Оо, манна балаҕан туттубут киһи, үс Баһылай буолан олоруо эбиппит”, – диэн ымсыыра быһыытыйбыт санаанан оргууй сонньуйан кэбиспитэ. “Аймахтаргар, мырылаларга, тиийэн көрдөс ээ, начаас тутан биэриэхтэрэ”, -диэбиппэр, саҥата суох күлэн мүчүйээхтээбитэ. Ол саас, сотору буолаат, өлбүт сураҕын эрэ истэн хаалбытым.
Атын суруйааччылартан Сааба Тарааһап, Баһылай Гольдеров, Харысхал сылдьыбыттара. Бэл, Францияттан Пеллерен диэн суруйааччыны чурапчылар, биһиэхэ аҕаланнар, кыра балаҕаны ириэрэн, онно хонон-өрөөн ааспыттаах.
Дьэ, оннук, санаабыт хоту кимтэн да тутулуга суох уонча сыл устата өбүгэлэрбит төрүт дьарыктарынан үлэлээн-хамсаан, амтаннаах астарын аһаан, бэрт үчүгэйдик олорбуппут.
2002 сыллаахха Раям бииргэ төрөөбүт балта, СГУ биологическай факультетын доцена Галина Васильевна Егорова инсуллаан, ыараханнык ыалдьыбытыгар, Рая Дьокуускайга киирэн, кыайан саҥарбат, хамсаабат да буолбут киһини тиһэх суолугар диэри, икки аҥаар сыл устата илиитин араарбакка ыарыылаан, бэйэтэ доруобуйата улаханнык айгыраабыта, салгыы биэнсийэҕэ тахсыбыта. Ийэтин-аҕатын эмиэ наар бэйэтэ көрөн-ыарыылаан, анараа дойдуга атаартаабыта. Кэлин саахарнай диабета өрө көбөн, аҥаар атаҕын быстаран, уонтан тахса сыл эрэйдэнэн, ыал буолбуппут 60-с сылыгар, 80 сааһын кыл мүччү ыйы эрэ кыайбакка, бу дьыл тохсунньу 15 күнүгэр тыына быһынна.
Кини үтүө санаалаах, сытыары сымнаҕас майгылаах амарах ийэ быһыытынан, икки уол оҕону улаатыннаран, үлэһит дьон оҥортоон, үс уол оҕо сиэнигэр сүбэһит-амаһыт тапталлаах эбээ буолан, толору дьоллоохтук олорон ааста.
Соторутааҕыта соҕотохсуйан олорор киэһэбэр, булка, үлэҕэ-хамнаска бииргэ сылдьыспыт, миэхэ элбэхтик көмөлөспүт доҕотторум, хаһыа да буолан дьиэбэр анаан кэлэннэр, Раиса Васильевнаны үтүө тылынан ахтан-санаан сэргэхситэн барбыттара. Куоратынан-тыанан элбэхтик сылдьан, кини остуолугур уһуннук кэпсэтэн-ипсэтэн, биирдэ да кыыһыран көрдөрбөтөҕүн сөҕөллөр. Дьон барахсаттар үтүө киһини умнубаттар эбит, оннук эрэ буолуохтун! Кэргэнэ Василий Егоров-Тумарча, СӨ норуодунай суруйааччыта.
