3 недели назад 877
Сэргэлээххэ сааскы күн
Егор Неймохов Саха университетын, Сэргэлээҕи кытта ыкса сибээстээх. Оскуоланы бүтэрээт, саха салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Бастакы кэпсээнин аата «Сэргэлээххэ сааскы күн» диэн. Айымньылара үксэ даҕаны университеты кытта сибээстээхтэр.
Муус устар 23 күнүгэр Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университекка норуодунай суруйааччы Егор Неймохов төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах тэрээһин буолла.
Тэрээһини саха литэрэтиирэтин хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ, ф.н.д. Семенова Валентина Григорьевна иилээн-саҕалаан ыытта.
Сүрүн дакылааты үнүстүүт дириэктэрин наукаҕа солбуйааччы, ф.н.к. Матрена Петровна Попова слайдалары көрдөрө-көрдөрө оҥордо.
Оттон саха литэрэтиирэтигэр киллэрбит кылаатын туһунан Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр үнүстүүт үрдүкү научнай үлэһитэ Саргылана Еремеевна Ноева ырытан кэпсээтэ.
Егор Неймоховы суруналыыс быһыытынан IV куурус устудьуона, Петр Тобуруокап уонна Ил Түмэн Афанасий Илларионов аатынан бириэмийэлэрин стипендиата Эльдар Садовников билиһиннэрдэ.
“Хапсыһыы” сэһэн уратыларын туһунан спортивнай суруналыыстыкаҕа үлэлэһэр II куурус устудьуона Милена Андреева сырдатта.
“Алампа” роман биир прототибын туһунан магистрант Марина Романовна Никонова кэпсээтэ.
Ол быыһыгар ырыа-үҥкүү тэрээһини сэргэхситтэ.
Егор Неймохов саха салаатыгар бииргэ үөрэммиттэрэ, бэрэпиэссэрдэр Г.Г. Филиппов уонна В.В. Илларионов, саха норуодунай суруйааччыта С.А. Попов-Сэмэн Тумат кыттыыны ыллылар, устудьуон эрдэҕинээҕи олохторуттан көрүдьүөһү кэпсээн күллэрдилэр. Сэмэн Тумат оччоттон кууруһун туһунан хас ыстатыйаны, хаартысканы мунньан, альбом оҥорон илдьэ сылдьарын устудьуоннар бэркэ сэҥээрдилэр.
Тэрээһиҥҥэ саха норуодунай суруйааччыта Наталья Михалева-Сайа, Е.Неймохов үөрэппит устудьуона, «Күрүлгэн» сурунаал бас эрэдээктэрэ, суруйааччы Афанасий Гуринов-Арчылан, тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Зоя Башарина сырыттылар. Сайа тыл эттэ, ахтыы оҥордо.
М.К. Аммосов аатынан ХИФУ сыл аайы саас Егор Неймохов аатынан стипендияны университет бастыҥтан бастыҥ, үчүгэйтэн үчүгэй устудьуоннарыгар аныыр үгэстээх. Бу сырыыга оннук чиэскэ саха салаатын III кууруһун устудьуона Никита Аянитов тигистэ.
Дьиибэргиэм иһин, соторутааҕыта мэҥэ алданнары кытта “Саҥа күн» биэриигэ ыалдьыттыырбытыгар ыытааччы уолум эбит. Барахсан, саха мааны ыччата үөрэнэ-үөрэнэ, үлэни дьүөрэлиириттэн соһуйдум да, үөрдүм да. Бу аныгы саха устудьуона таһыма үрдүгүн кэрэһилиир. Мээнэ киһи быһа эпииргэ үлэлээбэт.
Аны бу ыччат сүрдээх үчүгэй куоластаах, кылыһахтаах тойуксут, олоҥхоһут эбит. Талаан барыта түмүллүбүт ыччата. Олох да биир дойдулааҕым буолан биэрдэ –Үөһээ Бүлүү Балаҕаннааҕыттан сылдьар эбит.
Егор Неймохов үөрэммит кууруһа олох табыллыбыт куурус этэ. Ол да иһин наука 2 дуоктара, бэрэпиэссэрдэр Г.Г. Филиппов, В.В. Илларионов, норуодунай 2 суруйааччы Егор Неймохов уонна Сэмэн Тумат, биллиилээх учуутал, Национальнай кэнсиэпсийэни үөрэҕирии тиһигэр, олоххо киллэрбит бэйиэт Баһылай Босяк, РФ бастыҥ дириэктэрэ ааты сүкпүт Николай Брызгалов, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, дойдутугар сэбиэт, баһылык Вячеслав Окороков, биллиилээх суруналыыс Раиса Былбанаева уо.д.а. үөрэммиттэрэ. Норуодунай суруйааччы Харысхал, киинэ диэйэтэлэ, артыыс Степан Сивцев-Доллу курдук кэлин киэҥник биллибит ыччаттар, бааллара кыра буолан хапсыбакка, кыайан үөрэххэ киирбэтэхтэрэ. Ол аата, чахчы, чаҕылхай оҕолор талыллан үөрэммиттэр эбит. Билигин сөҕөбүн ээ, хайаан Гоша Неймоховы, оскуоланы сабыс-саҥа бүтэрбит ньуолдьаҕай оҕону, чолоҕор уолу, 5-6 сыл аҕа, өрө көрбүт, уолугунан тыыммыт устудьуоннар комсорунан талбыттара буолла диэн. Сытыы-хотуу эбитэ буоллар син да этэ, ону баара наһаа сэмэй кыра-хара уолчаан этэ буоллаҕа.
Ыстаарыстанан Ганя Филипповы талбыттара. Гошалаах Ганя иккиэн да наһаа холку майгыннаах, бэрээдэктээх, үөрэх туйгуннара этилэр. Ити хаҥыл хааннаах, охсуһуон да сөптөөх уолаттары тутан, көнө сүнньүлэрин булларан, араас тэрээһиннэри көҕүлээн, күүстэрин-уохтарын туһалаах дьыалаҕа салайан, сүрдээх сэргэхтик доҕордуу сыһыанынан салайтаран, биллэр дьон оҥордохторо диэн саныыбын. Ханна баҕарар үөрэххэ, үлэҕэ доҕордуу сыһыан тугу барытын кыайар, бэйэ-бэйэни көҕүтүһэн, үөрэнэн, үлэлээн сайыннахтара.
Өссө биири бэлиэтиибин. Гоша оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан тустан, илии-атах оонньуутугар, сүүрүүгэ кими да тулуппат эбит. Ол туһунан кылааһынньыга Юрий Комиссаров ахтыытын ааҕан соһуйбутум. Онтон университекка киирэн баран, Филиппов Ганялыын тустуу секциятыгар суруйтаран дьарыктаммыттара. Онтон сололоро суох буолан, иккиэн тохтообуттара. Онуоха тренердэрэ Босиков Ганяны ыытымаары гыммыт этэ. Филиппов Ганя күүһүнэн, кыанарынан олох улахан тустуук буолуон сөптөөҕө үһү. Гоша кэпсиирэ: “Ганя үчүгэй тустуук буолуон биир итэҕэстээх – ол хараактара сымнаҕаһа, аһыныгаһа. Хайдах даҕаны утарылаһааччыгын аһыннаххына, кыайан кум-хам туппат буоллаҕыҥ. Спортивная злость диэн хайаан да баар буолуохтаах”.
Егор Неймохов бу орто туруу-бараан дойдуга үтүөнү-кэрэни үксэтээри ананан кэлбит миссиялаах дуу диэн санааҕа кэллим. Ол да иһин олох кыра эрдэҕиттэн улахан киһи курдук боччумнаах буола улааппыта. Үөрэҕэр өрүү туйгун, олох мэниктээбэт, кылаас, оскуола олоҕор көхтөөхтүк кыттара. Оскуолаҕа сылдьан учком бэрэссэдээтэлэ, университекка – комсорг.
Айар да үлэтигэр үксүн киһи холобур туттар биһирэмнээх дьоруойдары суруйарга кыһаллара. Доҕоро Гаврил Филиппов эппитинии, тапталга үөскээбит киһи буолар: 7 уол оҕо төрөөбүтүттэн төрөппүттэрэ соҕотох Гошаны эрэ тутан хаалбыттара. Икки эдьиийдээх, икки балтылаах. Онон дьонугар олох күндү киһи буоллаҕа. Бэйэтэ да төрөппүттэрин, бииргэ төрөөбүттэрин наһаа таптыыра. Дэлэҕэ 20-лээх эрэ уол, табаарыстарын мунньан, аҕатын аахха саҥа дьиэ тутан биэриэ дуо?! Оннук холобур баарын истэ иликпин. Доҕотторо Баһылай Илларионов, Николай Брызгалов, Вячеслав Окороков, сайыҥҥы каникулга Мэҥэ Алдаҥҥа баран, улахан дьиэ туппуттара. Дьиэ бырайыагын техфак устудьуона Иван Горохов оҥорбута. Дьэ, масштабнайдык тэрийэн, дьонун дьиэлээтэҕэ.
Егор Неймохов суруйааччы да буолбакка, аҥаардас бэйэтин тус үлэтинэн, уопсастыбаннай эбээһинэһинэн да биллиэ этэ дии саныыбын. Ол курдук, ханна да айымньылаахтык үлэлээбитэ. “Эдэр коммунист» хаһыакка спортивнай суруналыыс быһыытынан сураҕырбыта, бастакы олимпиецтарбытын киэҥник сырдаппыта. «Хотугу сулуска» үлэлии сылдьан, сурунаал хас биирдии саха ыала сурутарыгар үлэлэспитэ.
Обкомҥа үлэлии сылдьан, 1952 с. олунньу 6 күнүнээҕи ССКП Обкомун бюротун омсолоох, улахан хоромньуну таһаарбыт уурааҕын көтүрэри тэрийбитэ. 1986 с. диэри көтүрүллүбэккэ сылдьыбыт эбит. Егор Неймохов суруйааччы буолан, тута уһултарбыта. Уураах аата да сүрдээх: «О буржуазно-националистических извращениях в освещении истории якутской литературы» диэн. Иэдээн тыл дии, “извращениях” диэн дьыалабыай докумуоҥҥа киирэрэ. Оччотооҕу быһыыны-майгыны толору биэрэр. Ити уураах биһиги классик суруйааччыларбыт Өксөкүлээх, Алампа, Неустроев үрдүнэн барбыта. Таарыйа биллиилээх историк Георгий Башарины сотон ааспыта.
Егор Петрович биир дойдулааҕа, суруйааччы Анастасия Сыромятникова бииргэ төрөөбүт быраата, ф.н.к. литературовед Георгий Саввич Сыромятниковтыын докумуону оҥорбуттара уонна, ордук кыайыылаах буоллун диэн, Г.С. Сыромятниковка, эбии Софрон Даниловка, ИЯЛИ дириэктэрэ Василий Ивановка илии баттаппыта.
Обкомҥа үлэлии сылдьан, 1986 с. устудьуоннар айдааннарын быһаарсыбыта. Иэдээн буола сыспыта. Итинэн сылтаан, омугумсуйууга буруйдаан, сахалары самнарыахтарын да сөбө, политическай дьаралык оҥорорго бэлэмнэрэ. Кырдьык даҕаны, амырыын хартыына тахсан кэлэр…
Устудьуоннар, тугу барытын тоҕо солоон, Ленин болуоссатыгар кэлэн, көҥүлэ суох миитини тэрийэллэр. Тэрийэллэр буолуо дуо, кырбанан баран үҥсээри гыммыттарын, бэйэлэрин үрдүгэр түһэн, милииссийэлэрбит кырбааччы буолбуттар. Онтон кыйаханан, Дзержинскэй уулуссаҕа МВД диэки кырдьыктарын дакаастаары бараллар. Ону оруобуна Ленин болуоссатыгар быраабы араҥаччылааччы уорганнарбыт үлэһиттэрэ тохтотоллор. Бүтүн норуоту политическай буруйдааһыҥҥа суол аһылыннаҕа ити. Ленин болуоссатыгар тохтоппотохторо буоллар, салгыы МВД диэки ааһа туруо этилэр. Эбэтэр миэстэтигэр ыраатыннарбакка тохтотуохтар этэ. Ол суох.
Дьэ, ол быһылаан кэмигэр Суруйааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ, саха норуодунай суруйааччыта Софрон Данилов Москубаҕа Пленумҥа бараары туран, Егор Неймоховтан ити айдаан докумуоннарын буларыгар көрдөспүтэ. Онуоха Егор биир билэр киһититтэн айдаан туһунан ыспыраапканы уларсыбыта. Эбиэккэ кэлэн, миэхэ массыыҥкаҕа бэчээттэтэн, куоппуйа оҥорбута. Оччолорго ксерокс суох буоллаҕа. Ол мин бэчээттээбит ыспараапкабын Софрон Даниловка биэрбитин, Софрон Петрович Пленумҥа аахпыт. Суруйааччылар сахалар быһылааннарын үөхсэ аҕай олорон, ах барбыттар. Көннөрү ыччат күлүгээннээһинин дарбата, политическай буруй оҥоро сатыыллар эбит диэн уоскуйбуттар.
Егор ити Софрон Петрович сорудаҕын хайдах толоробун диэн санаарҕаабыта. Онтон толкуйдаан, тобулан, сөптөөхтүк дьаһаммыта: баартыйа обкомун эппиэттээх үлэһитэ, идеология хайысхатынан үлэлиир киһи туһааннаах дьонтон докумуону ирдэһэн билсиэн сөп буоллаҕа. Атын кыра сололоох көннөрү киһи кыайбат дьыалата. Мин долгуйан, сыыһа-халты туттан, мөҕүллэ-мөҕүллэ бэчээттээбитим. Наһаа эппиэтинэстээх, бириэмэтэ ыгым, эбиэт эрэ кэмэ этэ буоллаҕа. Били, Штирлицкэ радистка Кэт курдук санаммытым. Билигин санаан сонньуйабын…
Обкомҥа үлэлии сылдьан П.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар Алампа «Бүдүрүйбүт көммөт» испэктээҕин бобоору гыммыттарын көмүскэспитэ. Хата, көҥүллээбиттэрэ. Обком эппиэттээх үлэһитин тыла ыйааһыннааҕа, Егор бэйэтэ да сатаан ылыннарар тыллааҕа.
“Аргыс”, «Айсберг» сурунаалларга кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлии сылдьан, А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй «Саха интеллигенциятыгар» суругун толорутук аан маҥнай бэчээттээбитэ. Онно консультант буоларга биллиилээх историк Георгий Прокопьевич Башарины көрдөспүтэ.
Кэлин Петербурга бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэҕэ үлэлии сылдьан, бэрэстэбиитэл Леонид Афанасьевич Торговкины кытта Новгородскай уобалас Старорусскай оройуонун Борисово нэһилиэгэр сир тыырдаран ылбыттара. Онно 2000 сыллаахха, Кыайыы 55 сылынан, ыам ыйын 19 күнүгэр өйдөбүнньүк комплекс үөрүүлээх аһыллыыта буолбута. Дьокуускайтан СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Матвей Васильевич Мучин салалтатынан дэлэгээссийэ кыттыбыта.
Быйыл бара сырыттахпытына, пааматынньыгы сэргэ улахан дьиэ кыһыл кирпииччэнэн тутулла турар этэ. Мин Таҥара дьиэтэ, храм буолуо дии санаабытым. Онтум аныгы баайдар чааһынай коттеджтара эбит. Кэрэ бэйэлээх Ильмень күөл кытыла дьиэ туттарга бэрт бөҕө буоллаҕа, үрдүттэн сөтүөлүүгүн, балыктыыгын, сынньанаҕын. Росреестрга киирбэтэҕэ буоллар, ити пааматынньыгы күрдьэн баран, коттедж туттуохтарын сөп. Оннук холобурдар бааллар. “Оннук буолуо суоҕа” диэн ким да мэктиэлээбэт.
“25 сыллааҕыта биһиги бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев, суруйааччы Егор Неймохов этиитин өйөөн, бэркэ дьаһанан туттарбыт эбит”, – диирбитигэр тиийэбит.
Аны сорох дьон Ильмень күөл кыргыһыытыгар сахалар эрэ кыттыбыттара диэх курдук өйдөбүллээхтэр эбит. Соруйан уокка анньыбыт курдук. Оннук буолбатах этэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ ньиэмэс халабырдьыттарын уонна кинилэр куомуннаахтарын утары Сэбиэскэй Сойуус норуоттара бүтүннүү туруммуттара. Ити «Полярная звезда» операцияҕа 3-с, 19-с, 40-с хайыһар биригээдэлэрэ сэриилэспиттэрэ. Биһиги дьоммут Сибиир, хоту сир олохтоохторуттан, булчуттарыттан таҥыллыбыт 19-с биригээдэҕэ бааллара. Онно 1712 нуучча, 597 саха, 253 украинец, 95 татаар, 66 белорус уонна 200 атын араас омук бааллара. Атын икки биригээдэлэргэ баһыйар үгүстэрэ нууччалар уонна атын омуктар буолаллара саарбаҕа суох.
Сахалар ахсааммыт аҕыйах буолан, бырыһыан өттүнэн улахан хоромньуну ыллахпыт, ол иһин сэриигэ охтубут саллааттарбытын үйэтитэ сатыыбыт. Онно үтүөлээх икки улахан суруйааччы Сергей Васильев-Борогонскай уонна Егор Неймохов буолаллар. Сергей Васильев бэртээхэй «Ытык Ильмень» диэн балладаны айбыта. Егор Неймохов мэҥэ өйдөбүнньүк туттарда, кинигэ суруйда, кини сценарийынан «Ильмень үрдүнэн туруйалар» уус-уран киинэ уһулунна. “Ильмень кыргыһыыта кыайтарыы, киһи киэн туттара суох”, – дииллэр этэ. Авиация, артиллерия көмөтө суох кыайтарар буоллахтара. Күөл хаара суох буолан, килэгир мууска хайыһар чэҥкээйи эрэ буолар. Ону, саатар, “хайыһаргытын устубаккыт” диэн кытаанах бирикээс. Хайыһара суох түргэнник туоруохтар этэ. Ону баара уҥуоргу кытылга халлаан сырдаабытын кэннэ тиийбиттэр. Ньиэмэстэр “Мертвая голова” диэн СС дивизията уотунан көрсүбүтэ, авиация буомбалаабыта, артиллерия ытыалаабыта. Килэгир мууска хаххата суох сэбиэскэй саллааттары олох кыҥаан туран ньыһыйбыттара. Ол да үрдүнэн сэбиэскэйдэр 3 дэриэбинэни ылбыттара, көмөтө суох чугуйарга күһэллибиттэрэ.
Улуу Кыайыы 50 сылыгар ити кыргыһыы биир да тылынан ахтыллыбатаҕа. 55 сылыгар пааматынньык турбута. 60 сылыгар киинэ экраҥҥа тахсыбыта уонна Дьокуускайга Ильменьскэй уулуссаҕа стела, мэҥэ бэлиэ баар буолбута. Ити кыргыһыы туһунан, дьэ, киэҥник ахтыллыбыта.
Онон суруйааччы Егор Неймохов ханна да өрүү айымньылаахтык үлэлиирэ. Кини олорбут олоҕо эдэр ыччакка холобур буолуон сөптөөх. Төрөөбүт Сахатын Сирэ сайдарын туһугар күүһүн харыстаабакка үлэлээбитэ.
Бэйэтэ холку, сымнаҕас, аһыныгас майгылаах буолан, кими да кытта улаханнык кыыһырсыбакка, этиспэккэ, эйэ дэмнээхтик олорорго кыһаллара. Атаҕастаннаҕына да, аахса барбата, иһигэр тутара, үрдүк ис култууралааҕа. Саха эр киһитин сиэринэн, киэҥ көҕүстээҕэ.
Сэргэлээхтэн сириэдийбит талааны ахтар тэрээһини университеттар бэртээхэй дьаһайан-салайан ыыттылар.
Суруйааччы кэргэнэ Мария Неймохова.
24.04.2025 с.
