Окуопаҕа олорон айбыта, кыргыһыы толоонуттан суруйбута

Бүгүн муус устар 26 күнүгэр фронтовик поэт, суруналыыс, тылбаасчыт Макар Иванович Кузьмин-Макар Хара төрөөбүтэ 110 сыла.

Онон кини туһунан 10 чахчыны кэпсиибит:

Саха суруйааччыларыттан Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сылдьыбыт соҕотох Макар Хара буолар.

Ленинград блокадатын кэмигэр политругунан, I Белорусскай фроҥҥа взвод хамандыырынан, рота партийнай тэрийээччитинэн сулууспалыыр. Кыайыыны Польшаҕа көрсөр. 1945 сыл бүтүүтэ түөһүгэр Кыһыл Сулус уордьаннаах уонна бойобуой мэтээллээх төннөр.

Бэккиһиибин кутаа уоттан
Хайдах тыыннаах ордубуппун?
Ууну-уоту ортотунан
Сатыы хаампыт уһун суолбун…

2. Уулаах окуопаҕа олорон айбыт-суруйбут поэт, дьэ чахчы, кини буолар. Кыргыһыы толоонуттан кыайыыга кынаттыыр 70-тан тахса хоһоону ыыппыт. Ону Уолба оскуолатыгар Мэҥэ Алдантан кэлэн үөрэммит доҕоро, “Кыым” хаһыакка 1939-1946 сылларга редактордаабыт Семен Петрович Ковлеков тута бэчээттэтэн испит.

Аргыый бигээн арыйталаар
Сэрии дьыллар хаһыаттарын,
“Кыымтан” булан ааҕыталаар
Саллаат эһэҥ суруктарын.
Буорах сыттаах хоһоонунан
Суруллубут буолуохтара,
Оспот суолум омоонунан
Айаннатан барыахтара

3. Макар Хара Таатта Уолбатыттан төрүттээх. Эһэтэ Варфоломей Рахлеев 8 оҕотуттан алтата кыыс буолан, араспаанньалара уларыйан хаалбыттар.

Манна даҕатан, итиэннэ Национальнай бибилэтиэкэ 100 сылынан, Манчаары оонньуулара Тааттаҕа буолалларынан ситимнээн, бу биир хаартысканы сырдатыым.

Эдьиийдии-балыстыы Мария Варфоломеевна Баланова уонна Евдокия Варфоломеевна Кузьмина уолаттара Иван Дмитриевич Балановы уонна Макар Иванович Кузьмин-Макар Хараны көрөҕүт.

Өскөтүн Макар айар үлэ киһитэ буоллаҕына, Иван кылгас олоҕор наар салайар үлэҕэ сылдьыбыт: билиҥҥи Национальнай бибилэтиэкэ дириэктэринэн, “Кыым” хаһыат эрэдээктэринэн, оройуоҥҥа ЯЦИК боломуочуйалааҕынан, Дьокуускай исполкомугар норуот үөрэҕириитин салаатын сэбиэдиссэйинэн.

И.Д. Баланов култуура уонна идэлээх сойуус салаатыгар үлэлии сылдьан, ЯЦИК бэрэссэдээтэлэ Ойуунускай сорудаҕынан саха төрүт көрүҥнэрин быһааран суруйан биэрбит үтүөлээх: “Сегодня из описанных Балановым национальных видов спорта – якутские прыжки кылыы и ыстана, мас рестлинг нашли дальнейшее развитие и в других регионах России” диэн ыстатыйаларга ахтыллар.

1934 сыллаахха Балановы Москубаҕа постпредствоҕа аныыллар. Онно бараары, дьонун кытта быраһаайдаһа, дойдутугар айаннаан иһэн, аара суолга менингитинэн ыалдьан, Уолбаҕа тиийбэккэ өлөөхтөөбүт.

4. Макар Хара Уолба оскуолатыгар үөрэнэр кэмигэр суруйааччы Николай Денисович Неустроев, Саха национальнай тыйаатырын дириэктэрэ Тарас Павлович Местников үлэлээбиттэр. Оҕолор кинилэр ыыппыт драма уонна литературнай куруһуоктарыгар дьарыктанан, аҥаардас Макар Хара кылааһыттан 2 норуодунай артыыс үүнэн тахсыбыт: РСФСР, САССР норуодунай, САССР үтүөлээх артыыһа, сахалартан опера бастакы идэтийбит режиссёра, 1957 с. Москубаҕа Туйаарыма Куо оруолун ситиһиилээхтик толорбут опернай ырыаһыт Анна Егорова уонна САССР норуодунай, РСФСР үтүөлээх артыыһа Дария Слепцова.

5. Макар Хара сэрии иннинэ, 1940 сыллаахха, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит кыыһын Анна Ивановна Егорованы кэргэн ылар. Оччолорго Макар Хара Москубаҕа «Правда» аатынан суруналыыстыка институгар, оттон Анна Егорова Воронёжка музыкальнай училищеҕа үөрэнэ сылдьар кэмнэрэ этэ.

Иккиэн да ырыаҕа-тойукка ылларбыт
Дууһабыт дьулуура биир этэ,
Ол буолта биһиги үйэлээх тапталбыт
Түөрэҥнээн көрбөтөх төрүтэ.

6. Айар куттаах дьонун ааттатар соҕотох кыыстара Земфира Макаровна Кузьмина – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах гражданина, РФ уонна СӨ үтүөлээх бырааһа. Уһун кэмҥэ Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа нейрососудистай отделение сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

Кэргэнэ Виктор Клавдиевич Маршинцев – геолого-минерологическай наукалар доктора, профессор, СӨ наукаларын академиятын академига. Икки уол оҕону төрөтөн, улаатыннаран, билигин сиэннэр номнуо үлэһит буоллулар.

7. Макар Хара хоһоонноро наһаа тэҥ сүһүөхтээх, рифмалаах буоланнар, ырыа суруйарга олус табыгастаахтар. Кини тылларыгар композитордар М.Жирков, Г.Григорян, З.Винокуров, мелодистар Х.Максимов, И.Слепцов, А.Егорова, Д.Данилов, Н.Бойлохов, А. Варламова уо.д.а. уостан түһэспэт ырыалары айбыттара.

8. Прокопий Чуукаар 1998 сыллаахха «Саха Сирэ» хаһыакка «Макар Хара фронтан суруктара» диэн матырыйаалы бэчээттэппитэ.

«Макар Хара тыыннааҕар 9 кинигэтин таһаартарбыт. Маяковскайы, Твардовскайы, Михалковы, Турсан-Задены, Тукайы уо.д.а. аатырбыт поэттары сахалыы саҥардыбыт тылбаасчыт быһыытынан эмиэ биллэр. Ол гынан баран, Суруйааччылар сойуустарыгар чилиэнинэн киирбэккэ өлбүт… «Писатели Якутии» диэн ыйынньыкка өлбүтүн кэннэ биирдэ киллэрбиттэр. Онтон көрдөххө, 1938-1939 сс. Макар Иванович Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун тэрийэр бюротун сэкирэтээринэн үлэлээбит эбит. Оччолорго биирдии да кинигэлээх дьону Сойууска ылбыттар. Оттон Макар 1936 с. бастакы кинигэтэ тахсыбыт эрээри, бэйэтэ онно киирбэккэ хаалбыт. Бу олорон эргитэ санаатахха, Макар Иванович олус сэмэй киһи эбит. Кэлин да, дьиҥэр, киллэриэ эбиттэр. Сэриилэһэ сылдьан суруйбут хоһооннорун хомуурунньуга 1943 сыллаахха, үһүс кинигэтэ 1948 с. тахсыбыттар. Суруйааччылар сойуустарыгар күргүөмүнэн ылыы 1944 уонна 1949 сылларга буолуталаабыт да, тоҕо эрэ, кинини эмиэ көтүтэн кэбиспиттэр. Поэт төрдүс кинигэтэ ити кэнниттэн 16 сыл буолан баран күнү көрбүт. Маны араастаан тойоннуохха сөп. Оттон мин тус санаабар, бу – трагедия. Хата, киһи бэрдэ син өрүттүбүт уонна үрдүк патриотическай күүрээннээх 5 кинигэни олоҕун кэнники сылларыгар таһаартарбыт…“

9. Макар Хара олоҕун уонна айар үлэтин саамай чинчийэн үөрэппит киһинэн Егор Гаврильевич Винокуров буолар. Кини эмиэ Тааттаттан төрүттээх. Философскай наукалар кандидата, Чурапчытааҕы физкультурнай институкка үлэлиир. “Макар Хара – Улуу Кыайыы ырыаһыта”, “Талыллыбыт айымньылар”, “Макар Хара уонна Тимофей Сметанин” диэн кинигэлэри суруйан, хомуйан, бэлэмнээн таһаартарбыта.

10. Үйэтитии үлэтэ барар. Билигин Макар Хара аатын Уолба модельнай бибилэтиэкэтэ сүгэр. Земфира Макаровна аҕатын аатынан стипендияны олохтообута, кинигэлэрин үбүлээн таһаартарар. Макар Хара уонна Анна Егорова үбүлүөйдээх сылларыгар ааҕыылары, ыһыахтары, улуустааҕы күрэхтэһиилэри Уолба дьаһалтата да, оскуолата да үрдүк таһымнаахтык тэрийэн ыыталлар.

Бу 110 сылынан бүгүн Уолбаҕа Макар Хара олорбут дьиэтигэр өйдөбүнньүк дуоска аһыллыыта буолла.