1 месяц назад 1217
Кэскиллээх норуот кэрэхсэбиллээх дьонун кэриэстиир
Киһи саамай үүнэр-сайдар, этэргэ дылы, чааһынан улаатар кэмэ – күн сирин көрүөҕүттэн оскуоланы бүтэриэр диэри: бу 17 сыл иһигэр кини көтөххө сылдьар эһээхэй оҕоттон тус толкуйдаах улахан киһиэхэ кубулуйар.
Оруобуна ол тэҥэ, Гавриил Чиряев салайбыт 17 сыла өрөспүүбүлүкэбит үйэлээх историятыгар саамай балысханнык, түргэн тэтимнээхтик сайдыбыт кэмэ буолара мэлдьэх буолбатах.
Саха Сирин олохтоохторун дьолугар төрөөбүт салайааччыбыт Гавриил Иосифович үбүлүөйдээх 100 сылын дойдутугар Бүлүүгэ муус устар 18 күнүгэр бэлиэтээтилэр.
Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Ил Дархан Айсен Николаев, Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Винокуров, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Николаев, Г.И. Чиряев үбүлүөйүн тэрийэр өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Анатолий Семенов, Г.И. Чиряев сиэнэ, Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университет преподавателэ Наталья Андреева кыттыыны ыллылар.
Кинилэр Гавриил Иосифович төрөөбүт Кыадаҥдатыгар тахсан, Г.И. Чиряев аатынан түмэл киэҥ дьиэҕэ (оҕо саада буолан турбут 1987 сыллаах сэнэх тутууну саҥардан) арыллар бэлиэ түгэнигэр ыалдьыттаатылар, бюһугар сибэкки дьөрбөтүн уурдулар.
АЛРОСА хампаанньа өйөбүлүнэн Г.И. Чиряев төрөөбүт Ураһалаах алааһыгар үлэ бөҕөтө барбыт: онно тиийэр суолу өрөмүөннээбиттэр, улааппыт дьиэтин үтүгүннэрэн туппуттар, хаампыт ыллыгынан аартык оҥорбуттар.
Биллэн турар, бу үлэҕэ барытыгар Кыадаҥда олохтоохторо, тэрилтэлэрэ төһүү күүс буоллахтара. Ону бэлиэтээн, Чочу нэһилиэгин баһылыга Петр Догоюсов уонна Г.И. Чиряев түмэлин дириэктэрэ Михаил Томскай махтал суруктарын туттартаатылар.
Бу үбүөлүйүнэн ыытыллыбыт үлэ докумуонун барытын сүрүннээбит олохтоох дьаһалта үлэһитэ Надежда Евсеева “Чочу нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина”, оттон Г.И. Чиряев түмэлин дириэктэрэ Михаил Томскай “Чочу нэһилиэгин сайдыытыгар кылаатын иһин” бэлиэлэринэн наҕараадаланнылар.
Үбүлүөй өрөгөйдөөх мунньаҕа Бүлүү куоратын М.Н. Жирков аатынан дыбарыаһыгар буолла.
Ил Дархан эҕэрдэ тылыгар Степан Аржаков, Гавриил Чиряев курдук уһулуччулаах салайааччылары бэлэхтээбит Бүлүү сиригэр Судаарыстыбаннас түмэлин тутар уонна Дьокуускай куоракка Гавриил Иосифович пааматынньыгын туруорар, итиэннэ Чиряев туттарбыт Нерюнгри куоратын Чульмаҥҥа баар аэропордугар аата иҥэриллэрин туһунан эппитин дьон-сэргэ үөрэ иһиттэ, ытыс дохсун тыаһынан биһириирин биллэрдэ.
Айсен Сергеевич Г.И. Чиряев аатынан алмаас куоппуйатын Кыадаҥдатааҕы түмэл дириэктэрэ Михаил Томскайга экспонат быһыытынан туттарда.
Ил Дархан грамотатынан СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин үлэһитэ Тамара Семенова,
Бырабыыталыстыба грамотатынан Бүлүү улууһун тыа хаһаайыстыбатыгар департаменын салайааччытын солбуйааччы Варвара Гаврильева, Бүлүү улууһун Чочу нэһилиэгин баһылыга Петр Догоюсов наҕараадаланнылар.
Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Винокуров дакылаатыгар Гавриил Иосифович туох да арыалдьыта арааһа суох сылдьар ураты сэмэй киһи эрээри, ССКП Киин Кэмитиэтин, үрдүкү салалтатын тылыгар киллэрэрин, ылыннарыылаах этиилээҕин бэлиэтээтэ. Ону ССРС Миниистирдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит А.Н. Косыгин, М.С. Соломенцев, Госплан бэрэссэдээтэлэ Н.К. Байбаков уонна миниистирдэр бэйэлэринэн Саха Сиригэр кэлэн, олохпутун-дьаһахпытын билсэн барбыттара да туоһулуурун холобурдаата.
Кини Г.И. Чиряев сиэнэ Наталья Сергеевна эһэтин төрөөбүт дойдутун көрө кэлбититтэн олус үөрбүтүн биллэрдэ.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Николаев Гавриил Иосифович үлэтин, киһи быһыытынан үтүө өрүттэрин кэпсээн баран, кинини өйөөбүт, Саха Сиригэр олус көмөлөспүт, түргэн тэтимнээхтик сайдарбытыгар далаһа уурубут Алексей Николаевич Косыгиҥҥа норуоппут аатыттан махтал мэҥэ бэлиэтин оҥорор оруннааҕын эттэ.
Оттон Наталья Сергеевна Андреева, дьиҥ чахчы интеллигент дьиэ кэргэн сыдьаана буолан, эһэтин Гавриил Иосифович курдук бэрт сэмэйдик туттан, ис сүрэҕиттэн бу үбүөлүйү тэрийбиттэригэр махтанна. Сиэн кыыс ситими олохтообута олус долгутуулаах уонна үөрүүлээх…
Дьоро тэрээһини Г.И. Чиряев аатынан 1-кы нүөмэрдээх оскуола уолаттарын хора киэргэттэ.
Бү күн икки дьоһун түгэнин СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ бэлэхтээтэ.
Бастатан туран, сүрүннүүр библиографпыт Тамара Николаевна Семенова “Гавриил Чиряев” диэн кинигэни СӨ Национальнай архыыбын дириэктэрин солбуйааччы Наталья Николаевна Малышевалыын бэлэмээн таһаардылар. Эппиэттиир редактор — Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларын үөрэтэр институт сүрүн научнай үлэһитэ Егор Петрович Антонов. Кини историк учуонай хараҕынан Г.И. Чиряев үлэтин сыаналаан, ырытан, тыл эппитэ – тэрээһин таһымын үрдэттэ.
Кинигэ үтүө киһи сырдык аатын үйэтитиигэ ананар. Ол эбэтэр үбүлүөйгэ кэлбит дьон бары биир сырдык ААТ тула түмүстэхпит дии. Ону бэлиэтээн, кинигэ биһирэмин ыыппыт Николай Харлампьев, И.Гоголев-Кындыл аатынан Киин бибилэтиэкэ дириэктэрэ, Гавриил диэн аат суолтатын туһунан быһаарыыны ааҕан иһитиннэрдэ: Гавриил диэн «сильный человек Бога» диэн эбит.
Чахчы да, Үрдүкү Айыылартан ананан кэлбит, норуотун көмүскүүр аналлаах, олохторун тупсарар соруктаах салайааччыбытыгар, дьэ, дьоһун кинигэ тахсыбыт. Үс салааттан турар: “Во благо народа, во имя республики” – Г.И. Чиряев дакылааттара, ыстатыйалара, интервьюлара, туһаайан этиилэрэ, сайабылыанньалара, “На защите Отечества” – Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыытын, илиҥҥи фроҥҥа 7 сыл сулууспалаабытын сырдатар, “Человек эпохи созидания (1965-1982)” – Обком I сэкирэтээринэн үлэлээбит кэмин ситиһиилэрэ.
Кинигэни ырыппыт улуустааҕы киин бибилэтиэкэ сүрүн библиографа Мария Егорова: “Аҥаардас форзаһын да көрдөххө, бу төһөлөөх элбэҕи Саха Сиригэр оҥорбут салайааччы буоларын ааҕааччы тута өйдүүр”, – диэбитэ, кырдьыга да, оннук дизайннаабыттар эбит “Айар” издательство үлэһиттэрэ уонна ону идиэйэлээбит ааптардар.
Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, кинигэ сүрэхтэниитигэр оҕолор сырыттылар. Ол буоллаҕа дии – үбүлүөй тэриллибит сүрүн төрүөтэ: үүнэр көлүөнэ бу бүгүҥҥү сайдыылаах олохпут олугун уурбут, оҥкулун оҥорбут дьоммут кимнээх буолалларын билэллэрэ.
Түмүккэ ааптар Тамара Семенова баһылыкка баҕа санаатын тиэртэ: “Бүлүүгэ ыччаты уһуйар Г.И. Чиряев аатынан интеллектуальнай киини арыйары туруорсуҥ”, – диэн.
Үөрүүлээх мунньах кэнниттэн тута СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин медиа-киинин үлэһитэ Михаил Эверстов-Соргу устан, сценарийдаан, режиссердаан, монтажтаан оҥорбут “Гавриил Чиряев: сайдыы суолугар эркээйи охсооччу” диэн документальнай киинэтин көрүү буолла.
Киинэҕэ үлэлэспит Анисия Иевлева: “Былыр саҥа сиргэ суолу тэлээччилэр, бастакы барар сирдьит дьон, “манан батыһан кэлээриҥ” диэн, маска сүгэнэн бэлиэ охсон хааллараллар эбит. Ону эркээйи дииллэр. Оттон Гавриил Иосифович сайдыы суолугар оннук эркээйи охсубут киһибит буоллаҕа эбээт ”, – диэн киинэ аатын быһааран биэрдэ.
Бу киинэни устууну көҕүлээбит, идиэйэтин укпут киһинэн СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин дириэктэрин солбуйааччы Александр Васильевич Игнатьев буолар.
Кини Г.И. Чиряев биир дойдулааҕа – кыракый эрээри, сүдү дьону бэлэхтээбит Кыадаҥдаттан төрүттээх. Ол эрээри Хабаровскай пединститугар үөрэнэ сырыттаҕына, 1984 сыллаахха, киниттэн история преподавателэ Гавриил Иосифович туһунан ыйыппытыгар, “Обкомҥа үлэлээбитэ” диэнтэн атыны сатаан эппэтэх. Онуоха анарааҥҥыта сэмэлээн баран, Чиряев туһунан 1,5 чаастаах лиэксийэни аахпыт. Онно өйдөөбүт – оннооҕор атын дойду чулуу дьоно сүгүрүйэр ытык киһилэрин туһунан бэйэтин норуота тугу да билбэппит сааттаах дьыала эбит диэн. Онтон ыла улуу биир дойдулааҕа Чиряев иннигэр туох эрэ иэстээх курдук сылдьан баран, бу 100 сылын көрсө, оруобуна 40 сыл буолан баран, 2024 сыл бүтүүтэ Михаил Эверстовка “киинэтэ устуохха” диэн этэн, бу документальнай киинэ оҥоһуллан таҕыста.
Бүлүү дьоно киинэни ылыннылар. “Балтараа чаас биллибэккэ ааста, киинэни биир тыынынан көрдүбүт. Гавриил Иосифовиһы бары өттүнэн арыйбыккыт, сырдаппыккыт: төрөөбүт түөлбэтин, аймахтарын, киһи быһыытынан иитиллибит эйгэтин, үөрэххэ-билиигэ тардыһыытын, барытын наукаҕа олоҕуран оҥорорун, дьоҥҥо болҕомтолооҕун, салайааччы быһыытынан үрдүк таһымнааҕын, сэриигэ кыттыытын, саха тылын тыыннаах хаалларбытын, суруйааччыларбыт ааттарын тилиннэриигэ оруолун, историябыт кырдьыгын таһаарбытын, норуотун көмүскээбитин, култуура, искусство, спорт сайдыытыгар кылаатын, каадыры үүннэриигэр ураты ньыматын, сопхуостары тэрийиитин, “районный коэффициент”, “северная надбавка” диэни туруулаһан киллэртэрбитин, ГЭС, тимир суола, Нерюнгри, улахан эбийиэктэр тутуулара…”
Бу иннинэ тахсыбыт документальнай киинэлэртэн “Гавриил Чиряев: сайдыы суолугар эркээйи охсооччу” уратыта диэн, манна каадыр кэннинээҕи саҥа, суруналыыс ыпсаран биэрэр тыла эҥин диэн суох: Чиряев олоҕун чинчийбит, кинилиин алтыспыт, кини кэмигэр айбыт-туппут, үлэлээбит дьон бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, салҕаан биэрэн кэпсииллэрин курдук таҥыллыбыт. Ол иһин манна биир санаа хаста да хатыламмат, хос-хос этиллибэт, хас биирдии тыл суолталаах, кинини сонун өттүттэн арыйарга, саҥаны этэргэ туһуламмыт. Онон болҕойон иһиттэххэ, утум-ситим бэйэтиттэн төрөөн иһэр өйдөбүллэр түмүгэр биир уопсай хартыынаны, киһи олоҕун сэһэнин, бүтүн айымньыны үөскэтэллэр.
Киинэ бүппүтүн кэннэ, бүлүүлэр туран эрэ таһыннылар, олус долгуйбуттарын, үөрбүттэрин эттилэр уонна: “Маны булгуччу “Саха” НКИХ ханаалынан көрдөрүҥ”, – диэн көрдөстүлэр.
“100 сылга дьоһун киинэни да, кинигэни да бэлэмнээн таһаарбыт СӨ Национальнай бибилэтиэкэтигэр, чуолаан дириэктэр Саргылаана Васильевна Максимоваҕа, Чиряев биир дойдулаахтарын ааттарыттан махтанабыт”, – диэтилэр.
Кинилэр махтал, хайҕал тыллара өссө да айарга-тутарга кынаттаата, үйэлээх үлэҕэ туһаайда…
