1 неделя назад 292
Эҥкилэ суох үтүө киһи диэн кини этэ
Сайдыыны саҥалыы сахпыт салайааччы, судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй, сэбиэскэй-партийнай диэйэтэл, ССКП Саха уобаластааҕы кэмитиэтин I cэкирэтээринэн 1965-1982 сылларга үлэлээбит Гавриил Иосифович Чиряев өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар оҥорбут үтүөтүн туһунан элбэхтэ сурулунна, кинигэлэр таҕыстылар. Ол иһин ону хатылыы сатаабакка, дьон кинини киһи быһыытынан үтүө өрүттэрин ахтыбыттарын сырдатабыт.
Сергей Винокуров, Бүлүү улууһун баһылыга:
-Гавриил Иосифович оройуоннары кэрийэригэр элбэх арыалдьыта, улахан свитата суох сылдьара дииллэр. Икки-үс буолан кэлэн, туох баар боппуруоһу барытын быһааран бараллар эбит.
Урут биһиги истэр этибит, киниэхэ 55 сааһынан курустаал иһити бэлэхтээбиттэр. Ыарахан сыаналааҕын истэн баран: “Босхо ылбаппын, доҕоттоор”, – диэбит уонна, хармааныттан харчытын хостоон, остуолга уурбут. Соннук чиэһинэй киһи эбит.
Бүлүүгэ 60-тан тахса сыллааҕыта гаас булуллан, Кыһыл Сыыр төрүттэнниитэ барыта Чирээйэп хонтуруолунан, салалтатынан барбыта. Этэллэр ээ: “Газовиктары кытта гаас үөрэхтээҕин курдук кэпсэтэрэ”,- диэн. Киэҥ билиилээх, эрудированнай буолан, бары хайысхаҕа тэбис-тэҥҥэ быһаарсар кыахтаах эбит. Ити иһин кинини дойду киин салалтата олус ытыктыыра. Аны кэпсэтэригэр, биир да сыыс тылы туттубат. Нууччалыы акцена суох, оттон сахалыы олус хомоҕойдук саҥарара. Ити кини өйүн уонна таһымын көрдөрөр.
Бүлүү сиригэр Сэбиэскэй Сойууска бастакынан Норуот үөрэҕириитин мусуойа тэриллибитэ. Онно сылдьан, Г.И. Чиряев суруйан хаалларбыт: “Бары үчүгэйи баҕаран туран, Бүлүү оскуолатын урукку учуутала” диэн. Бэйэтин Обком I сэкирэтээрэ диэн диэбэтэҕэ – кини тойоммун диэн киэбирбэтин, дьоҥҥо-норуокка чугаһын уонна сэмэйин туоһулуур.
Еремей Чиряев, аймаҕа, Чыырайдар сыдьаана:
-Гавриил Иосифович оройуоҥҥа үлэлээбит сирэ биир – Үөһээ Бүлүүгэ. Төһө да кылгас кэмҥэ буоллар, онно алтыспыт дьонун, кэпсэппит холкуостаахтарын ааттарын хойукка диэри өйдүүрүн суруйаллар. Кини киһиэхэ оннук болҕомтолоох сыһыаннааҕа. Дьону кытары мунньаҕынан буолбакка, сирэй көрсөн кэпсэтэн үлэлиир ньымалааҕа. Холобура, хоту табаһыттарга тиийбит. Онно биир киһи алдьаммыт ачыкыны кэтэ сылдьарын көрөн ыйыппыт. Онуоха анарааҥҥыта: “Отунан-маһынан силбээн, син илдьэ сылдьабын”, – диэхтээбит. Гавриил Иосифович тута холкуоһун салайааччытын кытары быһаарсыбыт, ыстаада дьонун олорор, үлэлиир усулуобуйаларын тэрийии туһунан кэпсэппит. Онтон Дьокуускайга кэлэн баран, доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр сорудахтаан, ол киһини куоракка ыҥыттаран, харах балыыһатыгар эмтэппит.
Кини дьоҥҥо, ханнык даҕаны таһымыттан тутулуга суох, истиҥ-иһирэх сыһыана, мэлдьи көмөлөһө сатыыра, дьон кыһалҕатын быһаарсарга дьулуһара – ийэтэ Прасковья Васильевнаттан бэриллибит хаачыстыбалара. Аҕатыттан, холкуос бэрэссэдээтэлэ Уоһук Уйбаанабыстан, үлэҕэ ирдэбиллээх буолары ылыммыт.
Үөһээ Бүлүүгэ үлэлиир кэмигэр Ачыкаасаба Балбаара диэн үлэһиттээхтэр эбит. Кини оҕотун аһатарыгар наһаа эрэйдэнэрин истэн, Дьокуускайга командировкаҕа кэлэ сылдьан, бэйэтин баҕатынан, ким да эппэтэҕин үрдүнэн, 10 суосканы атыылаһан аҕалан биэрбит. Дьон кыһалҕатын туораттан бэйэтэ өйдөөн көрөн көмөлөһөр уратылааҕын бу да түгэн бигэргэтэр.
Удачнайга хайаны байытар кэмбинээт тутулла турдаҕына, онно икки-хас нэдиэлэ анаан-минээн тиийэн олорон, ол дириэктэр дуу, кылаабынай инженер дуу кэпсээнинэн буолбакка, оробуочайдары кытары тэҥҥэ бииргэ сылдьан, бу тэрилтэ хайдах үлэлиэхтээҕин, ол хаамыытын, хас биирдии станогун эҥин барытын үөрэтэн кэлбит. Хас биирдии салайааччы ити курдук үлэ ис дьиҥин үчүгэйдик өйдүүр буолуохтаах, оччоҕо эрэ сыыһа-халты тахсыа суоҕа этэ. Сокуон ирдэбилин эрэ толоруу, үөһэттэн кэлбит дьаһалы эрэ билии диэн татым, улахан тугу да биэрбэт.
Гавриил Иосифович үөрэх министиэристибэтигэр кылгас кэмҥэ үлэлээбитэ диибит даҕаны, онно да кини бэйэтин кэнниттэн бэлиэ суолу хаалларбыт. Кини каадырынан хааччыйыыга эппиэттээх этэ: хас биирдии үөрэх тэрилтэтигэр, оскуолаларга төһө учуутал баарын учуоттуохтааҕа, аттаран туруоруохтааҕа. Ол үлэтин систиэмэлээри, картотека дьааһыктарын оҥорторбут. Кэлин хас биирдии оройуоннааҕы үөрэх салалтатыгар оннук баар буолбут. Ону хойукка диэри туһаналлара, көмпүүтэр кэлиэр диэри. Кини үлэни судургутутарга, үлэ түргэнник тэриллэр суолларын тобуларга дьулуһара.
Кэллиэгэлэрэ, кини салалтатынан үлэлээбиттэр бары: “Үлэлииргэ үчүгэй, комфортно этэ”, – дииллэр. Хас биирдии эдэр салайааччы тэрилтэтигэр оннук эйгэни тэрийэ сатыахтаах. Ол үөскээтэҕинэ, үлэ таһаарыылаах буолар, көрдөрүүтэ даҕаны тупсар. Кэлэктиип иһигэр сылаас сыһыаны олохтуу иликкинэ, үлэ саҥа ньымаларын көрдүүр да туһата суох.
Чирээйэп суох буолбутун кэннэ, кини кэбиниэтин дьаһайалларыгар, баай бибилэтиэкэтин көрөн сөхпүттэр. Бэйэтин үбүнэн элбэх баҕайы кинигэни муспут. Командировкаттан хайаан да кинигэ атыылаһан кэлэр эбит. Быыс булан, уус-уран айымньылары ааҕарын бэлиэтииллэр. Ол бэйэтин сайыннарар ньымаларыттан биирдэстэрэ буоллаҕа. Кини төһө да экэнэмиичэскэй наука хандьыдаата буоллар, дьиҥэр, гуманитарий. Ол иһин дьону кытта биир тылы булан кэпсэтэр, санаатын сатаан сааһылаан этэр, суругар сыыһата суох суруйар.
Мин Михаил Иванович Афанасьевтыын Гавриил Иосифович ыстатыйаларын, дакылааттарын, ахтыыларын бэрийэн, 2 томнаах, барыта холбоон 800 сирэйдээх кинигэлэри бэлэмнээн таһааран турабыт. Ону дьон-сэргэ улаханнык аахпат, тоҕо диэтэххэ оччотооҕу кэм ирдэбилинэн, баартыйа үрдүкү тылынан суруллубут тиэкистэр. Ол иһин толкуйдаан баран, биһиги бу эҥкилэ суох үтүө киһибитин норуокка сатаан сөптөөхтүк тиэрдимээри гынныбыт диэн, дьону кытта быһаччы үлэлээбит Үөһээ Бүлүүтүн олохтоохторун ахтыыларынан “Өлбөөдүйбэт өйдөбүлү хаалларбыта: Чиряев Гавриил Иосифович – Үөһээ Бүлүүгэ” диэн кинигэни бэчээккэ биэрдим. Онно кини киһи быһыытынан үтүө холобурдара уонна дьону кытта үлэтин ньымалара киирдилэр.
Наталья Харлампьева, норуодунай суруйааччы:
–Мин норуодунай суруйааччы Сэмэн Данилов архыыбыгар балай да үлэлээбитим, онон Гавриил Иосифовичтыын алтыһыытын билэн хаалбытым.
Сэмэн Петрович улахан кырдьыксыт киһи этэ, ол иһин кини дневниктэрэ күн бүгүнүгэр диэри толору бэчээттэнэ иликтэр. Ол гынан баран, ол күннүктэргэ Г.И. Чиряев туһунан үтүө эрэ тылынан эрэ ахтыллар, наар кини сымнаҕаһа, интеллигентнэйэ этиллэр. “Киниэхэ тэҥнээх саха баара эбитэ дуу, суоҕа эбитэ дуу, мин кинини куруук ытыктыы, киэн тутта көрөбүн” диэн суруммута баар.
Гавриил Иосифович, уопсайынан, суруйааччыларга олус болҕомтолоох салайааччы эбит. Саха литературатын историятыгар сыыһа-халты дайбаныы буолбутун кини кимнээҕэр да үчүгэйдик өйдөөн, ону көннөрөргө туох баар кыаҕын ууран туран үлэлиир. Ол курдук, 1962 сыллаахха Киин Кэмитиэттэн кэлбит биригээдэни кытта оччолорго Обком идеологияҕа сэкирэтээрэ Гавриил Иосифович Чиряев үлэлэһэн, биһиги классиктарбыт буржуазнай националист буолбатахтарын бигэргэтэр «Об исправлении ошибок в освещении некоторых вопросов истории якутской литературы» диэн уураах тахсар. Аны бу ааттарын төнүннэрии кумааҕыга эрэ буолбакка, олоххо киириитигэр эмиэ төһүү күүс буолар. Ол түмүгэр суруйааччыларбыт кинигэлэрэ сахалыы уонна тылбаастанан тахсаллар, Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн тарҕаналлар. Манна даҕатан эттэххэ, Чиряев көмөтө суох олоҥхону нууччалыы тылбаастааһын кыаллыа суоҕа этэ. Төлөбүрэ, тэрээһинэ элбэх буоллаҕа дии. Ол боппуруостары Гавриил Иосифович чэпчэкитик быһаарар эбит. Онон билигин биһиги: “Олоҥхобут киһи аймах чулуу айымньыта”, – диэн киһиргэнэр эбит буоллахпытына, онно Гавриил Иосифович үтүөтэ баар диэн билиниэх тустаахпыт. Аны туран, Г.П. Башарин социальнай реабилитациятын барытын эмиэ Гавриил Иосифович иилээн-саҕалаан ыытар. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин 4 ыҥырыытын дьокутаата, ону ааһан баартыйа XXIII сийиэһин дэлэгээтэ оҥорор. Онтон ордук кини Башарин норуотун иннигэр үтүөтүн хайдах бэлиэтиэҕэй? Маныаха мин 1978-1979 сыллардааҕы устудьуоннар айдааннарыгар сыһыанын туһунан этиэхпин баҕарабын. 1986 с. буолбут айдаан хайдах дьаһаллыбытын, төһөлөөх дьон кыбыллыбытын уонна, этэргэ дылы, бүтүн дойду үрдүнэн ааппыт-суолбут алдьаммытын бэркэ билэбит. Оттон бу 1979 сыллаахха буолбут айдаан, дьиҥэр, оннооҕор итэҕэһэ суох, баҕар, өссө уустук да дьыала буолуо. Ону Гавриил Иосифович хайдах курдук итэҕэтэн, тутан, мөккүһэр өттүлэри барытын биир санааҕа аҕалан, мындырдык салайбытай? Итинник балаһыанньаҕа, чахчы, тумус туттар, сүгүрүйэр эрэ киһилэрин ылыналлар. Кини норуотун намтатар, норуотун ытыктаабат, норуотугар итэҕэлэ суоҕа эбитэ буоллар, итинник дьаһаныа этэ дуо? Норуотугар итэҕэйэр, норуотун үрдэтэр уонна норуотун быыһыыр, көмүскүүр эрэ санаалаах. Ити хаачыстыбалар хаһан даҕаны сүтүөхтэрэ суоҕа. Бүгүн норуот лиидэрэ буоларга сананар дьон итини тутустахтарына эрэ, санаалара туолара буолуо.
Климент Корякин, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ:
– Г.И. Чиряев каадырдары эрдэттэн бэлиэтии көрө сылдьара. Университекка кэлэн, устудьуоннары уонна профессорскай-преподавательскай састаабы кытта көрсүһэр быраактыканы олохтообута. Ол көрсүһүүлэргэ Саха Сирэ ханнык суолунан сайдыахтааҕын, саха ыччата туох идэни баһылаан, өрөспүүбүлүкэтигэр, норуотугар туһалыахтааҕын сиһилии ырытан кэпсиирэ. Ыччат ону болҕойон олорон истэрбит. “Чахчы даҕаны, кыахтаах, сайдар кэскиллээх дойдуга олорор эбиппит ээ” диэн өйдөбүлү иҥэринэрбит.
Миигин бэлиэтии көрөн, биирдэ ыҥыртарбыт этэ. Бары ахталларын курдук, кэбиниэтигэр киирбит киһини, остуолуттан туран, утары хааман кэлэн дорооболоһор үгэстээҕэ. Кэпсэтэригэр мичээрдээн ылара. “Университекка син балай да уопутурдуҥ, онон аны оройуон таһымыгар тахсаҥҥын үлэлээтэххинэ табыллыыһы”, – диэн лоп-бааччы этэн кэбиспитэ. Онтон аны Томпоҕо үлэлии сырыттахпына, Үрдүкү партийнай оскуолаҕа ыыппыта. Москубаҕа тиийдэҕинэ, көрсөн кэпсэтэрэ. Бүтэрбиппитин кэннэ, үчүгэй баҕайытык приемнаан, туох былааннаахпытын ыйыталаһан баран, үлэ миэстэтин булан биэрбитэ. Соннук кини ыччаты хараҕын далыгар илдьэ сылдьан, күүстээх каадырдары иитэн таһаарарга кыһаллара.
Кирилл Павлов, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ:
-Мин Бүлүү оройуоннааҕы Сэбиэтигэр бэрэссэдээтилинэн үлэлиир кэммэр, 1972-1977 сылларга, улууспутугар олох уот кураан сайыннар турбуттара. Балаһыанньаны билсиһэ, Г.И. Чиряев тиийэн кэлбитэ. Төрөөбүт нэһилиэгэр тахсыбыппыт. Дэриэбинэҕэ билэр дьоно баһаам буоллаҕа дии, олору кытта улаатымсыйбакка, барыларын кытта син балайда уһуннук кэпсэппитэ. Салгыы алааһыгар барбыппыт. Олорбут дьиэтэ бу бэҕэһээ көһөн баран хаалбыттарын курдук ыраастык турара. Тула эргийэ сылдьан, иһигэр киирэн олорон, саҥата суох өр да көрбүтэ-истибитэ. Аан таһынааҕы баҕананы үүттээн баран, мутугунан тоһоҕо курдугу оҥорбуттар этэ. “Оо, бу мин элбэхтэ инчэҕэй соммун куурда уурбут көҕөм”, – диэн баран, ону бэйэтэ туура сатаабыта. Уолаттар көрөн көмөлөспүттэрэ. Мас тоһоҕотун суумкатыгар ылан уктубата. Алааһыгар Кыадаҥда диэн күөл баар. Биһиги кураан сылга уутун түһэрэрбит. Ону көрөн: “Обком лектора Еремей Герасимовы санаатым. Кини Бүлүүтээҕи ГЭС аһыллыытыгар: “Оо, Эбэбин дьаабылаабыккыт даҕаны”, – диэбитэ. Мин эмиэ билигин кини курдук этиэхпин баҕардым…” – диэн дьээбэлэммитигэр күлсүбүппүт эрээри, ити түгэн элбэҕи кэпсээбитэ…
Кыһыл Сыыр бөһүөлэгэ төрүттэнэригэр Сойуус таһымнаах миниистирдэр кэлэллэрэ. Гааска даҕаны сүдү дьон үлэлиирэ. Кинилэр Г.И. Чирээйэп мунньахтаан барбытын кэннэ билиммиттэрэ: “Биһигини салайар Геология өрөспүүбүлүкэтээҕи управлениетын начаалынньыга, чиэһинэ эттэххэ, Гавриил Иосифович аҥаар атаҕар да билиитинэн тиийбэт”, – диэн. Уонна оччолортон Г.И. Чиряев айылҕаны харыстааһын боппуруоһун көтөҕөрө, дэлби тэптэрбит сирдэри чөлүгэр түһэриини туруорсара.
Михаил Томскай, Кыадаҥдаҕа Г.И. Чиряев түмэлин дириэктэрэ:
– Гавриил Иосифович дьоҥҥо сыһыаныгар биир түгэни холобурдуум. Кини үлэ уонна үлэлээх буолуу судаарыстыбаннай кэмитиэтин оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ Волков Александр Павлович диэн киһини, икки сылы быһа күүскэ эрийсэн, элбэхтик суруйсан, боппуруос бөҕөнү туруоран, 1967 с. манна кыһын аҕала сылдьыбыт. Ол кэнниттэн Александр Павлович Сойуус пленумугар тыл эппит уонна түмүгэр маннык диэбит: “Бу Саха Сирин дьонугар барыларыгар севернэй надбавканы, районнай коэффициены аҥаардастыы тымныыга да олороллорун иһин биэриэххэ сөп этэ. Ол гынан баран, кинилэр онно олороллор эрэ буолбатах, кинилэр дьоруойдуу үлэлииллэр”,- диэн. Онон “О дополнительных мерах” диэн улахан сокуоҥҥа эбии киирэн, 1967 сылтан “севернэй надбавканан”, “районнай коэффициенынан” туһанар буолбуппут.
Г.И.Чиряев тыаҕа төрөөбүт, кыра эрдэҕиттэн дьон кыһалҕатын билэ улааппыт, оҕус сиэппит, от охсубут, элбэхтэ кумаарга сиэппит, кыһалҕалаах кыһыннары ааспыт буолан, бэйэтин тыатын сирин дьонун олоҕун уйгутун тупсарарга итинник кыһаллан, чахчы да, “революционный, социально-политический подъем населения” оҥорор.
Кини бибилэтиэкэтигэр 1968 сыллаахха тахсыбыт “Комплексное развитие и специализация экономических районов СССР” диэн кинигэ баар. Онно наадалааҕын барытын аннынан тардыбыт, туттуллубут литературатыгар “маны ааҕыахтаахпын” диэн бэлиэтээбит. Көр, Обком I сэкирэтээрэ буолаат, өрөспүүбүлүкэни саҥалыы сайыннарарга соруммут эбит. Онуоха Амурскай уобалас уопутугар олоҕуран, 1973 с. экэниэмикэҕэ кандидатскайын көмүскүүр. Онтон 1975 с. Нерюнгри куораты уонна таас чоҕу хостуур комплексы тутар, итиэннэ тимир суолу аҕалар. Урутаан толкуйдуур мындыр өйүн көрүҥ.
Михаил Эверстов-Соргу устубут интервьюларыттан Анисия Иевлева-Соргу суруйуута.
