5 дней назад 1077
Айар айан аартыгынан
Бу күннэргэ Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатыра тэриллибитэ 100 сылынан Бүлүү бөлөх улуустарынан гастроллуу сылдьар.
Испэктээктэргэ нэһилиэнньэ наһаа көхтөөхтүк сылдьыбыт. Бэл, Ленскэй, Мииринэй курдук нуучча тоҕуоруйбут оройуоннарыгар. Дьон саха ускуустубатын сэҥээрэрэ хайҕаллаах дьыала.
Сылдьыбыт сирдэрин аайы олохтоох дьаһалта болҕомтотун уурара наһаа үчүгэй: усулуобуйаны тэрийэр, нэһилиэнньэни көҕүлүүр, тэҥҥэ көрсөр, артыыстары эҕэрдэлиир, гастролу тэрийээччилэргэ махтанар. Айар дьон онтон сүргэлэрэ көтөҕүллэр, айыах-тутуох санаалара күүһүрэр, ыраах айантан сылайбыттара ааһар.
Артыыстар үгүстэрэ эдэрдэр, кэлиҥҥи щепкинецтэр. Кинилэри кытта 83-с хаарын ууллараары сылдьар, П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, СӨ норуодунай артыыһа Зоя Багынанова, СӨ норуодунай артыыһа Домна Уйгурова, РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа Елена Сергеева-Румянцева, СӨ үтүөлээх артыыстара Маргарита Борисова, Елизавета Потапова, Надежда Ушницкая тэҥҥэ сылдьыһаллар.
Көрөөччүлэр да биллэр артыыстары, тыыннаах номох курдук көрөн, оҕолуу үөрэллэр, хаартыскаҕа түһээри уочараттыыллар.
Артыыстар Ньурбаттан кэлэн иһэн, аара от тиэйбит оҕустаах киһини көрөн, үтүө бэлиэ диэн үөрбүттэр.
Кырдьык даҕаны, оҕуһунан от тиэйбит киһини оҕо да сылдьан көрбөтүм. Үксүн ат көлө буолара. Көннөрү дьон оҕустанара бобуулаах быһыылааҕа. Кэргэним убайа, сэрии кыттыылааҕа, гвардия лейтенана Мэхээлэ Неймохов оҕустааҕа үһү. Ону оччолорго Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ А.Я. Овчинниковаҕа суруйан, көҥүл ылбыта диэн кэпсииллэрэ.
Үөһээ Бүлүү улууһун Далыр нэһилиэгин култууратын дьиэтигэр Зоя Багынанова аатын иҥэрии үөрүүлээх тэрээһинэ буолла.
Бу үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ улахан суолтаны биэрэн, улуус баһылыга Валерий Николаев бэйэтинэн кыттыбыта миигин долгутта. Ону сэргэ култуура управлениетын салайааччыта Сахаайта Мойтохонова, улуус дьаһалтатын дьыалаларын бэрийэр эппиэттээх үлэһит Михаил Егоров уо.д.а. кэлбиттэр этэ.
Саха тыйаатырын кылаабынай режиссёра Руслан Тараховскай анаан кэлсибититтэн үөрдүм.
“Уйгу” түмсүү сахалыы дьэрэкээн таҥастаах дьахталлара алаадьынан айах туттулар.
Биир дойдулаахтара сылаас сыһыаннарыттан үөрэ долгуйбут Зоя Багынанова, улуус баһылыга Валерий Николаев, нэһилиэк баһылыга Георгий Иванов вывесканы арыйдылар, кыһыл дорожканан хаамтылар, эҕэрдэ тылын эттилэр. Ол кэннэ өлгөм астаах сандалы тула олорон, итии чэйи иһэ-иһэ, ирэ-хоро сэһэргэстилэр.
Мин улуус баһылыга В.Николаевы бастакыбын тэлэбиисэринэн көрбүтүм. Быыбарга тас сонун устан, чэпчэки-чэпчэкитик үктэнэн, уурунаҕа тиийэн куоластаабыта. Ону көрө олорон, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ дьүөгэм: “Николаев кыайар буолбут”, – диэбитигэр соһуйбутум. Оннук да буолбута. Чахчы, кыра дэтээл, туттуу, быһыы-майгы киһи ис туругун, таһымын, кыаҕын, дьоҥҥо сыһыанын көрдөрөр эбээт.
Аны култуура управлениетын салайааччытынан өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр оһуохайдьыт, Аар Дархан этээччи Айталина Михайловна Мойтохонова-Сахаайта буолбута наһаа үчүгэй. Кини бэйэтин дьыалатын иһиттэн билэр маастар, үөһэттэн соҥноммут чунуобунньук буолбатах. Ис сүрэҕинэн, баҕатынан төрүт култуураны, фольклору сайыннарыыга үйэтин тухары үлэлэһэн кэллэ. Кэнтиккэ олоҥхо оскуолатын төрүттээбитэ, “Күн оһуохайа” телевизионнай бырайыак ааптара буолар. Онон айымньылаахтык үлэлииригэр саарбах суох.
Киэһэ саха норуодунай бэйиэтэ Иван Гоголев-Кындыл хоһооннорунан Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын режиссёра Валентина Якимец бэркэ таҥан туруорбут “Мин тапталым – поэзия” дьүһүйүүнү саалаҕа ыы-быччары мустан көрдүлэр.
Бу дьүһүйүү туһунан суруйан турабын, ону хатылаамыым, сэргээбит киһи бу сигэнэн киирэн ааҕыа. Арай үҥкүүлэрин идэлээх хореограф буолбакка, Саха тыйаатырын артыыһа Елена Сергеева- Румянцева бэртээхэйдик туруорбутун бэлиэтиэм этэ. Бырааһынньыктыы настарыанньаны биэрэр, дьиҥнээх бал курдук…
Дьүһүйүүнү көрдөрүөх иннинэ Руслан Тараховскай, гастроллуур бөлөх салайааччыта Илья Стручков дьон иннигэр тахсаннар, эҕэрдэ тылларын эттилэр, Зоя Багынанованы истиҥ-иһирэх тылынан аҕыннылар.
Дьэ, ол кэннэ Зоя Багынанова сиэн балтытыгар, эмиэ бу тыйаатыр эдэр артыыската Сандаара Федотоваҕа сылгы сиэлинэн өрүллүбүт кэтит быалаах, үрүҥ көмүстэн анаан оҥотторбут киэргэлин, артыыс идэтин эстафетатын биэрэр символ курдук, дьон-сэргэ ортотугар туттарда. Онто өссө кырыыламматах син обургу сир алмааһа таастаах эбит.
Сандаараҕа үчүгэй артыыс буоларыгар кэс тылы этэн, үйэлэргэ илдьэ сылдьар күндү бэлэх буолла. Көлүөнэлэри ситимниир бу симэх бэлиэни Үөһээ Бүлүү ытык киһитэ, учууталбыт Иннокентий Васильевич Степанов төрөппүт кыыһа, талааннаах дизайнер Ымыы Барахова эскиһинэн оҥорбуттар. Уһун тэтэркэй мааны былаачыйалаах, курбуу курдук көнө уҥуохтаах кэрэ кыыс күөкэгэр моонньугар ииллилэр. Сандаара барахсан мичилийэн, биир дойдулаахтарын, төрөппүттэрин, дьонун иннигэр сырдыгынан сыдьаайан турда. Ити түгэн миэхэ биир кэрэ хартыына курдук көһүннэ.
Артыыстар эбэлэрин кэриэтэ саастаах Зоя Петровна атын эдэр артыыс кыргыттарга хас биирдиилэригэр үрүҥ көмүстэн оҥоһуллубут күн курдук моһуоннаах харысхалы бэлэхтээтэ. Тыйаатырга өр сыл үлэлээбит номох буолбут артыыска бэлэҕин, кэс тылын эдэркээн артыыскалар өрүүтүн өйдүү-саныы сылдьыахтара.
Дьүһүйүү кэннэ уопсай да, биирдиилээн да хаартыскаҕа түһүү саҕаланна. Хотон далыгар эрчийэн, цирк артыыһа курдук уустук идэҕэ уонтан тахса оҕону уһуйбут үтүөлээх Ефросиния Егоровнаны кытта хаартыскаҕа түспэккэ хаалбыппыттан хомойдум.
Нэһилиэк баһылыга, биһиги саамай ытыктыыр учууталбыт, СӨ үтүөлээх учуутала Варвара Семеновна Иванова төрөппүт уола Георгий Егорович Иванов, култуура дьиэтин дириэктэрэ Ульяна Валерьевна Чоросова, уус-уран салайааччы Варвара Николаевна Ломпордурова нэһилиэк олохтоохторун көмөтүнэн умнуллубат үөрүүлээх тэрээһини тэрийэн ыыттылар.
Саха тыйаатырын биир талааннаах артыыһа Дмитрий Татариновы көрөн үөрдүм. Кини Н.Якутскай «Төлкө» испэктээгэр сүрүн оруолу – Сылгыһыт Сүөдэри – ситиһиилээхтик оонньообута. Кэргэним, саха норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов университекка бииргэ үөрэммит Зинаида Васильевна Татаринова (Полятинская) төрөппүт уола буолар. Баҕа өттүнэн анал байыаннай дьайыыга барбытын истэн долгуйбутум. Ол сэриигэ тыыннаах хаалара-хаалбата биллибэт этэ. Эчэйиэн да сөбө, артыыс киһи тас көрүҥэ, сэбэрэтэ, илиитэ-атаҕа чөл буолара «килиэбэ» буоллаҕа. Баас-үүт да буоллаҕына, идэтигэр улахан охсуулаах. Хата, барахсаммыт этэҥҥэ бүтүн эргиллибит.
Гастроллуур бөлөх салайааччыта Илья Стручков эмиэ СВО-ҕа сылдьан, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээллээх. Тоҕо тапталлаах артыыстарбыт сэриигэ тылланан бараллар?! Ол биһиги Б.Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырбыт ускуустуба, култуура эрэ киинэ буолбатаҕын, манна дойдуларыгар бэриниилээх саха чаҕылхай чулуу дьоно үлэлииллэрин, тыйаатыр норуокка патриотизм тыынын иҥэрэрин, духуобунай сайдыыны саҕарын бигэргэтэр. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр да артыыстары харыстыыллара, мобилизацияттан босхолуурга бронь биэрэллэрэ. Ол үрдүнэн баҕа өттүнэн баран сэриилэһэллэрэ. Үтүөнү, кэрэни дьоҥҥо тиэрдэр, үйэлээҕи саҕар артыыстар норуот киэн туттар дьоно буоллахтара.
Сарсыныгар Бүлүү Сыдыбылыгар айаннаатыбыт. Уйбаан Гоголев-Кындыл төрөөбүт-үөскээбит Чочута айхаллыы көрүстэ. Быйылгы сыл Бүлүү улууһугар бөдөҥ судаарыстыбаннай, партийнай диэйэтэл Г.И. Чиряев төрөөбүтэ 100, Кындыл 95 сылларыгар анаммыт эбит.
Күнүс үстэн Кындыл дьүһүйүүтүн көрдөрдүлэр. Кулууптара наһаа киэҥ, үрдэ ураһа курдук моһуоннаах. Артыыстар үҥкүүлүүллэригэр, ойуун кыырарыгар миэстэ дэлэгэй. Далыр эргэ кулуубун курдук буолуо дуо? Сыдыбыллар биир дойдулаахтара Уйбаан Гоголев-Кындылы ытыктыыллара, киэн тутталлара көстөр.
Нэһилиэк баһылыга П.А. Догоюсов артыыстарга махтанна, аны сайын буолар үбүлүөйдээх ыһыахха ыҥырда.
Ол кэннэ киэһэ кырдьаҕас Бүлүү куоратыгар, М.Н. Жирков аатынан Култуура дыбарыаһын саалатыгар, Уйбаан Гоголев-Кындыл «Хара Кыталыгын» оонньоотулар. Көрөөччү толору. Улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы Иван Иванович Евсеев, улуус дьокутааттарын мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Гаврил Семенович Корякин артыыстарга махтаннылар, өйдөбүнньүк бэлэхтэри, сибэкки дьөрбөтүн туттардылар.
Хас сырыы аайы бөлөх салайааччыта Илья Стручков биирдии-биирдии артыыстарын ааттарын ааттаан туран билиһиннэрэр уонна бэрт күүстээх чөллөркөй куолаһынан Саха тыйаатырын өрөгөйүн ырыатын тардан кэбиһэр, ону артыыстар бары иилэ хабан ылан, көхтөөхтүк ытыс тыаһынан доҕуһуоллатан, күргүөмүнэн ыллыыллар. Итинник өрөгөй иэйиитигэр сырыы аайы куустарабыт.
Сарсыныгар артыыстар Бүлүүгэ испэктээк көрдөрөн баран, салгыы Кэбээйи улууһугар айаннаатылар. Мукучуга култуура дьиэтигэр РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа Анатолий Павлович Николаев аатын иҥэрэр үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ кини өр кэмҥэ салайбыт тыйаатыра “Сарсыарда уу чуумпуга” (“А зори здесь тихие”) испэктээги көрдөрдө.
Бу өйдөөтөххө, норуот бэйэлэрин истэриттэн тахсыбыт артыыстары сүрдээҕин өйүүр, киэн туттар эбит. Ньурба улууһун Дьиикимдэтин сынньалаҥ киинигэр СӨ үтүөлээх артыыһа Маргарита Михайловна Борисова аатын иҥэрбиттэрэ.
Дьиикимдэ баһылыгынан Аммаҕа Федот Потапов аатынан Култуура киинигэр методиһынан үлэлээбит Прокопий Николаевич Осипов үлэлиир эбит. Кини көҕүлээһининэн, дьиикимдэлэр Маргарита Борисова аатыгар өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Абакайаада аартыгынан” күрэһи тэрийэллэр. Маргарита Борисова сэбиэскэй кэмҥэ “Семен Дежнев” киинэҕэ ССРС улахан артыыстарын кытта тэҥҥэ оонньообута, Абакаяда уобараһын айбыта.
Дежнев таптала, саха кыыһа Абакаяда Маргарита Борисова толоруутугар наһаа да кэрэ этэ. Ону биир дойдулаахтара үйэтитэн, күрэс толкуйдаабыттара хайҕаллаах. Үгэскэ кубулуйан, «Абакайаада аартыгынан» Маргарита Борисова аата ааттана туруо. Бу сырыыга кини Кындыл «Ытык дабатыытыгар» Айыыһыт Хотун буолан, күн аайы күнтэн үөрэн, күүс ылалларыгар дьонун-сэргэтин алҕаата.
Елизавета Потапова Чочуга хоһоон ааҕа тахсарыгар, ытыс тыаһа хабылла түстэ, көрөөччү наһаа үчүгэйдик чиэстээтэ. Зоя Петровнаны бүөбэйдии сылдьарын көрөн үөрдүм. Ийэтин төрөөбүт дойдутугар Сунтаарга чугас аймаҕа, култуура бэтэрээнэ, ырыаһыт, ырыа айааччы Людмила Пустолякова сыанаҕа тахсан: “Зоя Петровна мин эдьиийим тулаайах хаалбыт оҕолоругар ийэ буолан, бу Елизаветалааҕы үчүгэйдик ииппитин, атахтарыгар туруорбутун иһин махтанабын», – диэтэ уонна хара саарба тириититтэн тигиллибит санныга кэтиллэр киэргэли бэлэхтээтэ.
Кындыл дьүһүйүүтүгэр СӨ үтүөлээх артыыһа Надежда Ушницкая сөхтөрдө. Кырдьаҕас торуоскалаах эмээхсин буолан тоҥхоҥноон киирэр, хоһоон ааҕар. Онтон эмискэ торуоскатын элитэн, былаатын устан далбаатанан, эдэригэр түһэн дьиэрэҥкэйдээн барар. Ол аайы биһиги, саастаах дьон, үөрдүбүт аҕай, өссө да күммүт киэһэрэ илик эбит диэн эгди буоллубут. Тыйаатырга ити дьүһүйүүнү маҥнай көрүүбэр Н.Ушницкая суоҕа.
Кини иннинэ Щепкин училищетын «көмүс устуудьуйатын» биир бэлиэ выпускнига, Намыын Далбар Хотуна Домна Уйгурова, ынах сүөһү таҥаралаах үөһээ бүлүүлэргэ, атын да нэһилиэктэргэ ынах туһунан ааҕан намылытан, барыларын махталларын ылла. Артыыстар бары да тыа сириттэн төрүттээх буоллахтара. Урут суруйбуппун хатылаатахпына, Домнаны оскуола эрдэхтэн билэбин. Хайыһарга күрэхтэһэн, оройуоҥҥа бастаабыта. Кыра бэйэтэ сүрдээх кытыгырас этэ. Миигин батыһан, даачаҕа тиийэн, эдьиийим Зоя Домнаны артыыс үөрэҕэр киирэригэр бэлэмнээбитэ. Ол бэйэтэ соторутааҕыта СӨ норуодунай артыыһа үрдүк ааты ылла.
Мэҥэ Алдаҥҥа Егор Неймохов ыкса ыала Александр Кривошапкиннаах хос сиэннэрэ Айталина Лавернова гастроллуур бөлөххө баар эбит. Далырга көрсөн үөрдүм аҕай. Мэҥэ Алданы иккис дойду оҥостубут сирим буоллаҕа, «Биһиги томполор», – диибин күлэ-оонньуу. Эһэтэ Евсей Александрович оскуолаҕа учуутал, дириэктэр этэ. Сүрдээх сэргэх көрүҥнээх, хомоҕой хоһоонньут талааннаах саха саарына. Кэргэнин наһаа үчүгэйдик бүөбэйдээн, кэлээскэҕэ үтэ сылдьан, бары тэрээһиннэргэ, ыһыахха кытта илдьэ сылдьааччы. Хос эһэтэ Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ньиэмэс сөмөлүөтүн бинтиэпкэнэн ытан суулларбыт этэ. “Төбөҕүтүн өндөппөккө сытаҕыт!” диэн хамаанданы кэһэн, наһаа кыһыйан ыппыт. Онтуката бирикээһи кэһии курдук буоллаҕа буолуо, трибуналга барбатаҕар баһыыба. Дьиҥинэн, хорсун быһыы буоллаҕа, наҕараадаланыан да сөбө. Өлөксөөн сэрии хонуутуттан бааһырбыт Мэхээлэ Неймоховы соһон таһааран, тыыннаах ордубутун убайбыт өрүү махтанан ахтара. Чахчы да, кыахтаах бэргэн ытааччы, хорсун киһи эбит – Александр Кривошапкин.
Хос эбэтэ Мааса сүрдээх ырыаһыт этэ. Дьоҕус уҥуохтаах, сырдык хааннаах эмээхсин бырааһынньыктарга бэрт хатан куолаһынан ”Сайылыгым барахсан” диэн ыллыыра билигин да кулгаахпар иһиллэргэ дылы. Кини аҕата Колодезников Евсей Федорович-Нуучча Лэпсэйэ Мэҥэ Алдан нэһилиэгин бүтэһик кинээһэ этэ. Оттон Аммосов Лэпсэй кинээс Мэҥэ Алдан Байаҕантайтан арахсан, туспа нэһилиэк буоларыгар улахан үтүөлээх: губернатор Крафтка туруорсубут. Ол ыйааҕын Егор Неймохов архыыпка үлэлии сылдьан булан, Мэҥэ Алдаҥҥа тиксэрбитэ. Кривошапкиннар – Мэҥэ Алдан биир киэн туттар дьоно.
Айталина Лавернова көстөр дьүһүнэ, быһыыта-таһаата, мин көрүүбэр, барыларыттан олох ураты. Шарм диэтэххэ, киниэхэ толору баар. Ис-иһиттэн сырдаан, киэҥ арылхай хараҕынан чараас-чараастык көрөн, номоҕон бэйэлээх. Били олоҥхоҕо этиллэринии — «таҥас бүтэй этэ көстөр, эт бүтэй уҥуоҕа көстөр, уҥуох бүтэй силиитэ көстөр…”. Олоҥхо Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо, арааһа, кини курдук буолуо дии саныыбын. Аны Айта артыыс быһыытынан наһаа талааннааҕын «Төлкө» испэктээккэ бэлиэтии көрбүтүм. Кыра кэрчиккэ акаары аҥала кыыс буолан киирбитэ. Кэрэ куо, мөлтөхтүк көстөрүттэн куттаммакка, сыыҥын сыҥа сылдьар кыыһы оонньообута. Артыыска эрэ оннукка санаммат. Туһугар хорсун быһыы. Кэлин көрүүбэр кини суоҕа. Ону наһаа суохтаабытым. Испэктээкилгэ биир сонун кыраасканы киллэрэн байытара.
Вячеслав Лавернов Егор Неймохов «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» айымньытынан «Мой убийца» киинэҕэ уһуллаары, икки нэдиэлэ иһигэр күүскэ дьарыктанан, 10-ча киилэни түһэриммит этэ. Дьэ, дьулуур диэн кытаанаҕа диэтэҕиҥ. Сүрүн дьоруой прототиба Макар Макарович Яковлев билигин да спортивнай көрүҥүн ыһыктыбакка сылдьар. Ол киинэҕэ Вячеслав астык да көрүҥнээҕэ. Фотограф эбитим буоллар, хаартыскаҕа эргитэ сылдьан түһэрэн, номоҕон дьүһүнүн, спортивнай быһыытын-таһаатын үйэтитиэм этэ. Олох Ален Делону санатара. Бары да итинник кэрэлэр ээ, артыыстарбыт барахсаттар.
Ити курдук айар айан кэмигэр артыыстарбыт албаннаах ааттара төрөөбүт дойдуларын кулууптарга иҥэрилиннэ. Оттон биһиги бэркэ астынан, Зоя Багынанова сиэнэ Александр Николаевич Потапов Мэйиктэн ыыппыт массыынатынан куораппыт диэки айанныы турдубут.
Мария Неймохова.
17.03.2025 с.
Хаартыскалары ааптар тиксэрдэ, итиэннэ куйаар аһаҕас ситимиттэн туһанныбыт.
