2 месяца назад 1122
Мин тапталым – поэзия…
Тохсунньу тоһуттар тымныытыгар, Кириһиэнньэ чэчиэринньигэр, саха норуодунай бэйиэтэ Иван Михайлович Гоголев-Кындыл күн сирин көрбүт. Чаҕылхай киһи төрөөбүтэ да дьикти. “Атаҕар алта тарбахтааҕа үһү” диэн номох курдук кэпсээн баар. Ону нуучча бырааһа алтыс тарбаҕын быһан кэбиспит. Үөрэхтээх эмчит, быраабыла быһыытынан, туора эттик быһыллыахтаах курдук көрдөҕө буолуо. Онуоха өбүгэлэрэ дьонун түүллэригэр киирэн: «Алта тарбахтаах улуу ойуун буолуохтаах оҕо төрүөхтээх этэ», – диэн, ол оҕону көрдүүллэрэ үһү.
Дьэ, ол оҕо улаатан, улахан бэйиэт буолар. Ойуун да буолуо эбитэ буолуо, ону ойууннары, таҥараны утарар сэбиэскэй былаас кэллэҕэ. Ол да буоллар, хас биирдии айылҕаттан талааннаах, ураты айылгылаах суруйааччы ойуун хааннаах буолан айан-тутан эрдэҕэ.
Улуу да диэн тыл Иван Гоголевка барсар: ханнык баҕарар жанрга өлбөт-сүппэт айымньылары суруйан хаалларбыта. Ол эрээри уус-уран литэрэтиирэ чыпчаала – поэзия. Ол иһин да төрөөбүтэ 95 сылынан П.А.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын Алампа саалатыгар “Мин тапталым – поэзия” диэн хоһоонунан дьүһүйүү буолла.
Алампа саалата кыра буолан, баҕалааҕы барытын батарбата. Билиэт эрдэттэн бүппүтэ. Туруорааччы режиссер – Валентина Якимец, худуоһунньук – суруйааччы төрөппүт кыыһа Лена Гоголева.
Дьүһүйүү Иван Гоголев киинэҕэ уһуллубут каадырдарыттан саҕаланар. Иван Михайлович сырдык ырбаахылаах, маҥан дэйбииринэн далбаатанан, кыырыктыйбыт баттаҕа өрүкүйэн, алаас устун хааман иһэр. Айылҕа барахсан муҥутуур тыллыбыт кэмэ, ол күөнүгэр Кындыл кэпсиир. Саха сүрэҕин ортотунан киирбит, чахчы да, өрөгөй тыыннаах «Сахам сирэ барахсан» ырыа иһиллэр.
Үрүҥ эһэ арҕаһыныы
Үллэр бааллаах хоту байҕал
Кытылыгар айар, ыллыыр
Сахам сирэ барахсан.
Оо, төрөөбүт күндү дойдум,
Таптыыбын эн ырыаларгын.
Хара улар хааһын курдук
Аалай кыһыл сарыалгын.
Олоҥхо да кыраайыгар
Эн хомуһуҥ тыаһын суохтуом,
Ханнык да сир халлааныгар
Эн сулускун мин булуом.
Ыалдьар күммэр мин аттыбар
Эн хатыҥыҥ санаарҕаатын,
Үөрэр күммэр мин тулабар
Эн чыычааҕыҥ ыллаатын.
Киирбэт күҥҥүн сүрэх курдук,
Түөспэр өрүү илдьэ сылдьыам,
Көҥүл, модун Ийэ дойдум
Киэҥ дуолун сырдатыһыам.
Хайдахтаах тылларый?! Төрөөбүт дойдуга сүдү таптал сылаас тыына илгийэргэ дылы.
П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын, А.С.Пушкин аатынан Нуучча академическай тыйаатырын, Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыйаатырдарын артыыстара поэзия алыптаах долгунугар көрөөччүнү киллэрдилэр.
Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыйаатырдарын артыыстара «Ытык дабатыы» дьүһүйүүнү көрдөрдүлэр. Үҥкүүлэрэ, хамсаныылара үчүгэйин! Аан маҥнай икки хара кыталык кыыс киирэн үҥкүүлүүллэр. Онтон кыргыттар, уолаттар киирэн хамсанан, үҥкүүлээн, ойуун буолар уолу таҥыннараллар.
Уйгу Семенов диэн, чахчы, талааннаах эдэр артыыһы бэйэбэр арыйдым. Ойуун кыырыыта, үрдүккэ дабатар хамсаныыта, энэргиэтикэтин күүһэ көрөөччүнү сөхтөрдө. Бу айымньыны Иван Гоголев кинигэтигэр ааттаан-суоллаан Зоя Багынановаҕа анаабыта.
Иван Гоголев хоһооннорун нууччалыы да, сахалыы да аахтылар.
Саха норуодунай артыыһа Зоя Багынанова үйэтин тухары Иван Гоголев поэзиятын пропагандалаан кэллэ. Бэйиэт айымньытын кини саҕа толору билэр киһи суох буолуохтаах. Бу да сырыыга хоһооннору ис-иһиттэн иэйэн аахта.
Зоя Петровна Кындыл хоһоонун илбиһин, иччилээх тылларын өйгөр-сүрэххэр, дууһаҕар тиийэр гына иэйиилээхтик ааҕар. Сөҕөбүн эрэ.
Бэйиэт:
«Тоҕо үөһэ тыынабыный
Арыт киэһэ эн аттыгар?
Буруйдаах дуо түүҥҥү ый
Баттаҕыҥ маҥхайбытыгар?
Буруйа суох ый барахсан,
Буруйдаах мин быһыылаахпын,
Эрдэтээҥҥи хаһыҥнартан
Эйигин харыстаабатахпын»
“Эрдэтээҥҥи хаһыҥнартан эйигин харыстаабатахпын” диэн тыллара кэргэнин хайдахтаах курдук таптыырын туоһулууллар. Иван Гоголев олоҕун аргыһа РСФСР уонна САССР үтүөлээх агронома, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Мария Алексеевна Черткова. Кини Саха сиригэр садоводствоны сайыннарбыт өҥөлөөх. Ирбэт тоҥҥо яблоняны, араас отоннору үүннэрбит хоту кыыһа Халыматыгар ырай саадын үүннэрэр ыра санаалааҕа, үйэтин онно анаабыта.
Улуу бэйиэт музатын идэтэ да кэрэни кытта сибээстээх. Москваҕа Тимирязовскай академияҕа Мария Алексеевна үөрэнэ барарыгар, В.А. Протодьяконов-Кулантай көмөлөспүт эбит. Оччолорго Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлигэр быыбарданаары сылдьан, Халымаҕа тиийэ сылдьыбыт. Иван Гоголевка эмиэ көмөлөспүт үтүөлээх.
М.А. Черткова хос эһэтэ Дон өрүс кытылыгар бастаанньаҕа кыттан, Халымаҕа сыылкаҕа утаарыллыбыт. Халымаҕа кэлэн, Таҥара дьиэтин иһинэн оскуола аһан, оҕолору үөрэппит. Кини сыдьааннара бары да үтүө дьон буолан, Халыма дьонун үтүөҕэ-кэрэҕэ, үөрэхтээһиҥҥэ угуйбуттар.
Мария Алексеевна кэргэнин олоҕор үтүө сабыдыаллаах. Араас кэмнэргэ эрэллээх кэргэн буолан, санаатын көтөҕөн, олоҕун оҥорон олорбута. Иван Михайлович олох дьиҥнээх бэйиэт этэ. Бэйэтэ, хайдах эрэ, кырыымпа кылын курдук таарыйдаргын эрэ, лыҥкыныы түһэн, ыллаан барыахтыҥы тыҥаан өрө күүрэ сылдьар курдуга. Улахан бэйиэттэр А.С. Пушкин, С.А. Есенин оннуктара эбитэ буолуо дии саныыбын. Кэлиҥҥилэртэн – Евгений Евтушенко. Иван Гоголев Евгений Евтушенконы кытта доҕордуу сыһыаннааҕа.
Бүлүү куоратыгар Кындыл пааматынньыгын скульптор Афанасий Романов, чахчы, бэйиэт илиитин даллатан турар гына үүт-үкчү дьүһүйбүт.
Биһиги аҕабыт Егор Неймохов биирдэ Иван Гоголев дьиэтигэр сылдьан баран соһуйан аҕай кэлбитэ. Биир сиргэ таба олорбот, кэпсэтэ олорон, ойон туран баран хаалар, онтон төннөр. Дьөгүөр прозаик буоллаҕа, майгыта холку, бэйиэттэр курдук, уот ыстаммытын курдук буолбат. Иван Михайлович ол да иһин тэһэ астаран, чаҕылхай иэйиилээх хоһооннору айан эрдэҕэ. Мин өйдүүрбүнэн, кэлин ханна да үлэлээбэтэҕэ, айар үлэнэн эрэ дьарыктаммыта. Мария Алексеевна киниэхэ оннук кыах биэрдэҕэ. Ол иһин араас жанрга сүрдээх тахсыылаахтык үлэлээбитэ.
Федот Федотович Потаповы кытта доҕордоһон, элбэх пьесалара Саха тыйаатырыгар турбуттара. Онно да барыта эриэ-дэхси буолбатаҕа. Хоһоонунан суруллубут «Туймаада сарсыардата» трагедиятын биирдэ оонньоотторун кытта бобон кэбиспиттэрэ.
Ол трагедияны көрөөрү, дьон олбуору суулларыахтарыгар диэри анньыһыы буолбут дииллэр. Элбэх көлөһүнүн тоҕон туруорбут испэктээгэ бобуллуута айар үлэһиккэ улахан охсуу, уйар киһи уйар. Федот Потапов кэргэнэ Дарья Ларионова ол испэктээккэ оонньообут эбит. Тустаах дьоҥҥо иэдээн. Онно улахан охсууну ыллахтара.
Мария Алексеевна ханнык эрэ үбүлүөйгэ быһыылааҕа, бэркэ муҥатыйан, уйадыйан туран, Уйбааннаах Сөдүөт айар үлэлэрин харгыстыы сатаабыттарын, араастаан атаҕастаабыттарын кэпсээбитин өйдүүбүн.
Аны олох А.П. Чехов «Вишневый сад» айымньытын курдук, М.А. Черткова саадын кэрдэн, хортуоппуй олордо сатаабыттар этэ. Киһи да күлэр, ама, үйэтин тухары селекциялаан, сыра бөҕөтүн ыытан, тымныыны тулуйар ирбэт тоҥҥо үүнэр яблоня суордун таһаарбыт аан дойдуга соҕотох буолуохтаах. Ама, ону өйдөөбөттөрө буолуо дуо?! Көннөрү, ханна баҕарар үүнэр хортуоппуйунан солбуйуу өйгө батан киирбэт дьыала. Онно Иван Михайлович Мария Черткова прототибын уобараһын Татыйык диэнинэн киллэрэн, «Хотугу сибэкки» оперетта суруйбута. Музыкатын композитор Грант Григорян айбыта. Тыйаатырга ситиһиилээхтик туран, Мария Черткова саадын кэрдибэтэхтэрэ, тутах дьаһалы искусство кыайыытын биир үтүө холобура буолбута. Оттон Мария Алексеевна моонньоҕон биир суордун айбыта – Иван Гоголев романын аатынан “Хара кыталык”. Ол суорт Саха сиригэр киэҥник тарҕаммыта.
Кэргэнниилэр итинник бэйэ-бэйэлэрин айар үлэлэрин байытыһан иһэллэр. Уопсайынан, Гоголевтар дьиэ кэргэннэригэр өрүү аҕаларын өрө тутуу баара. Ону барытын тапталлаах кэргэнэ Мария Алексеевна тэрийэрэ. Ол да иһин кыргыттара айар үлэни таллахтара. Лена – худуоһунньук, Анна – суруйааччы.
Дьүһүйүүгэ төнүннэххэ, Маргарита Борисова «Ытык дабатыыга» Айыыһыт хотун хоһоонун наһаа үчүгэйдик аахта.
Мин кинини өрдөөҕүтэ «Хапсыһыы» сэһэн испэктээк буолан туруутугар бастаан көрбүтүм. Эдэркээн кыыс буолан, килбигийэ-килбигийэ, сүрүн дьоруой Доҕооробу комсомольскай мунньахха көмүскэһэрин өйдөөн хаалбыппын. Оттон билигин сахалыы баай таҥастаах хотун хаан хоһоону ааҕара олох ураты.
Елизавета Потапова ис-иһиттэн мичилийэн киирэн, “Аан Дархан Ийэҕэ” анаммыт хоһооннору ааҕан сэргэхситтэ.
Артыыстар бары да наһаа үчүгэйдэр. Василий Борисов, Айаал Аммосов, Нуучча тыйаатырыттан Степан Федоренко, чахчы, сиппит-хоппут артыыстар.
Татьяна Легантьева олох тыга сылдьар энэргиэтикэлээх, хоһоону ааҕара күлүм гыммыт күн сардаҥатын курдук. “Дьоллоох буолуҥ!” – диэн, иэйиилэхтик мичээрдээн түмүктүүр.
Дьүһүйүүнү эдэр артыыстар киэргэттилэр. Барахсаттар эдэрдэрэ, кэрэлэрэ. Кыргыттар Лена Ивановна сүбэлээбит бальнай былаачыйаларын кэтэн, смокиннаах уолаттары кытта үҥкүүлээн, хоһоон ааҕан, ҮРДҮК ПОЭЗИЯ дьоро киэһэтэ буоларын итэҕэттилэр.
Саха тыйаатырын артыыһа Кирилл Семенов хоһоону иэйиилээхтик аахата. Барахсан куолаһа үчүгэйэ, көрүҥэ астыга. Олоҥхо тыйаатырын артыыстара, мин биир дойдулааҕым Иванида Чооруос уонна Вероника Лыткина кырыымпанан, хомуһунан доҕуһуоллаатылар.
Дьүһүйүү кэмигэр саха норуодунай артыыһа, биллиилээх ырыаһыт Мария Евсеевна Николаева Иван Гоголев тылларыгар «Мин күнү таптыыбын» диэн ырыаны тардан кэбистэ. Тапталлаах ырыаһыппыт кэрэ сэбэрэтинэн, күүстээх куолаһынан ыллаан үөртэ. Айылҕаттан бэриллибит куолас диэтэҕиҥ.
Зоя Багынанова, маҥан дэйбииринэн сапсыйан, “Алгыс” хоһоонунан артыыстары, көрөөччүлэри барыбытын алҕаата. Иван Гоголев: «Зоя, бу малыыппа, маны малыыппа курдук ааҕаар», – диэбит.
Иван Михайлович хос сиэнэ Федор Федоренко аҕатын, Нуучча тыйаатырын артыыһа Степан Федоренконы кытта тахсан, «Сахам сирэ барахсан» өрөгөй ырыатын ыллаабыта барыбытын долгутта. Көрөөччү туран эрэ ылласта. Кыракый уолчаан ыраас чуор куолаһа аҕатын сөҥ куолаһын кытта дьүөрэлэһэн, биһигини үрдүктэн үрдүккэ көтүттэ.
Ити ырыаттан саҕаламмыта, ити ырыанан дьоро киэһэ түмүктэннэ. Бу ырыа нууччалыы тиэкиһин уонна бэйиэт сорох хоһооннорун миэхэ В.Г. Белинскай аатынан кыраайы үөрэтэр бибилэтиэкэ үлэһитэ Екатерина Попова көрдөөн булан абыраабыта. Түгэнинэн туһанан, бу ырыа тылларын, нотатын Санкт-Петербург Мариинскай тыйаатырын солиһа, бэйэлээх бэйэбит уолбут, СӨ үтүөлээх артыыһа Григорий Чернецовка Петербург куоракка Саха бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр көрсүһүүгэ бэлэхтээбиттээхпин этэбин уонна, кыра да буоллар, кыттыгастаахпынан киэн туттабын.
Ити курдук, саха норуодунай бэйиэтэ Иван Михайлович Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 95 сыла туолбутун тапталлаах Сахабыт тыйаатырын Алампа саалатыгар өрө көтөҕүллэн бэлиэтээтибит. Онтон киэһэ улахан сыанаҕа Иван Гоголев 60-ча сыл репертуартан түспэтэх “Наара суох” испэктээкилэ буолла. Айар үлэһиккэ, суруйааччыга онтон ордук дьол суох!
Мария Неймохова суруйуута.
18.01.2025 с.
Георгий Белоусов устуута, куйаар ситимиттэн хаартыскалар.
