1 неделя назад 678
Аҕам саастаах пионердар түмсэммит
Кэлиҥҥи кэмҥэ аҕам саастаах дьон сынньалаҥнарын тэрийиигэ ураты болҕомто ууруллар буолбутун бэлиэтии көрөр, кэрэхсиир буоллубут.
Урут “лааҕыр” диэн тыл оҕо сынньалаҥын эбэтэр үлэтин эрэ тэрээһинигэр туттуллар эбит буоллаҕына, былырыыҥҥыттан бэттэх “аҕам саастаах дьоҥҥо аналлаах лааҕыр” диэн өйдөбүл үөскээтэ. Өссө буолаары буолан, аҕам саастаах пионердар лааҕырдара!
Итинэн сиэттэрэн, Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгэр былырыыҥҥыттан ыла үлэлиир оннук лааҕыр туһунан кэпсиэм.
Лааҕыр бырайыагын оҥорбут уонна бастакы саҕалааһыны иилээн-саҕалаан, сүүрэн-көтөн тэрийэн, салайан үлэлэппит Мария Юрьевна Павлова:
–Олохтоох дьаһалтаҕа үлэлээбитим үйэ аҥара буолан эрэр, баһылык солбуйааччытабын. Бу лааҕыр биһиги нэһилиэкпитигэр былырыын Өбүгэ ситимин сылын чэрчитинэн тэриллибитэ. Бастакы сылбытыгар холонон көрүү буолан, биир эрэ сезоҥҥа үлэлээбитэ, онно уопсайа 20 эрэ кырдьаҕас сынньаммыта. Үлэ уонна социальнай харалта министиэристибэтэ өйөөбүтэ уонна үбүлээбитэ.
Лааҕырбыт пионерскай лааҕыр халыыбынан былааннанан, онно тирэҕирэн олохтоммута: бары маҥан ырбаахылаах, пионерскай хаалтыстаах сылдьаллар. Этэрээттэргэ арахсан, речевка этэллэр, пионер ырыатын ыллыыллар, сарсыарда горн, барабаан тыаһынан уһукталлар.
Маннык ис хоһоонноох лааҕыры тэрийии бөһүөлэкпитигэр баар Тимофеевтар уонна Новиковтар ретро-музейдарын көрөн баран, онтон санаа киирбитэ. Елена Петровна бэйэтин дьиэтигэр урукку 60-80-с сыллардааҕы маллары мунньан, онно киирдэххэ, чахчы да, ааспыт олоҕу эргитэ санаан, нууччалыы эттэххэ, ностальжилаан ылаҕын. Ол иэйии аҕам саастаах дьоҥҥо үчүгэйдик дьайара чуолкай.
Онон ити санаанан салайтаран, итиэннэ бастакы сылбытыгар лааҕырбыт бырайыак быһыытынан бэркэ үлэлээн, ол уопутугар олоҕуран, уонна лааҕырбытыгар сынньаммыт аҕам саастаахтар биһирэбиллэрин ылан, онтон эрдийэн, бырайыакпытынан быйыл Президент граннарын фондатыгар сайаапка түһэрбиппит. Ол түмүгэр, кыайыыны ситиһэн, 852 174 солкуобай сууманы фондаттан анатан, быйыл лааҕырбытын икки сезоҥҥа үлэлэттибит.Нэһилиэк дьаһалтата (баһылык Александра Павловна Александрова), улуус проектнай менеджерэ Семен Олегович Семенов улахан өйөбүлүнэн, онтон тирэх ылан, күүскэ үлэлэһэн, бырайыакпыт кыайыыны ситистэ.
Лааҕырбыт 400-чэкэ киһилээх Өрт диэн сэлиэнньэҕэ, норуодунай суруйааччы С. И. Тарасов аатынан оскуола-интэринээт олоҕор тэриллэн үлэлээтэ. Манна даҕатан эттэххэ, бу территорияны, интэринээт уонна оскуола дьиэлэрин кытта, тугу да көтүрбэккэ-уларыппакка, уруккулуу көстүүтүн хаалларар баҕа санаалаахпыт – ретро истиилин тутуһан.
Ити курдук, кылгас официальнай билиһиннэрии кэнниттэн, бэйэм бу лааҕырга сынньаммыт киһи сиэринэн, санаабын үллэстиэм.
Дьэ. ол курдук бэс ыйын биир үтүө сарсыардатыгар төлөпүөммүн арыйа тардыбытым, бөлөхтөрбөр “Горнай Солоҕонугар аҕам саастаахтарга аналлаах лааҕыр арыллар үһү” диэн иһитиннэрии бөҕө кэлбит, сэҥээрээччи элбээбит. Бэйэ эрэ, хата, бу бэрт буолаарай диэн, чиҥэтэн туоһулаһан, төрдүн-төбөтүн булан, бүтэһигэр тэрийээччини бэйэтин кытта кэпсэтэн, тугун-ханныгын сураһан, өссө иккис сезоҥҥа сынньанааччылар испииһэктэригэр киирэн, ымсыырбыт сирбэр барар буолан хааллым..
Сэттэ уон биэспэр үктэнэн сылдьар киһи, сэбиэскэй саҕанааҕы олоҕу, оскуоланы, октябренокка, пионерга, комсомолга киирии долгуйуутун, үөрүүтүн толору биллэҕим аҕай дии. Бу лааҕырга пионер этэрээтин олоҕунан олороҕут диэннэр, оҕо саас кыһалҕата суох кэмнэрин дуораана, санаабар, кулгаахпар иһиллэн ааста, ырааппыт сааспын умнан, өссө төгүл оҕо буолан ылаары, хомуммутунан бардым.
Дьэ, ол курдук “ССРС-тан төрүттээхпит” диэн аҕам саастаахтар лааҕырдарыгар айаннаатым. Иккис сезон от ыйын 27-тэн атырдьах ыйын 5 күнүгэр диэри кэмҥэ быһыллыбыт. Ону мин бэйэбэр саамай табыгастаах кэминэн аахтым: күнүс итии кэмнэр тураллара да, түүнүн хайы-сах сөрүүкүүр буолбута. Ону ааһан, бырдах үгэнниир кэмэ эмиэ мөлтөөбүтэ. Ол гынан баран, сайын биир үтүө түгэнэ – сөтүө – суох этэ. Бастакы сезоҥҥа сынньаммыттар баттаһа кэлэн күннээтэхтэрэ. Итинэн мин бары сайыҥҥы ыйдар тус-туспа табыгастаах кэмнэрдээхтэр диэн бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын.
Тэрээһиннэрэ чуолкайа, аҕам саастаах дьоҥҥо кыһамньылара айаммыт саҕаланар сириттэн, автовокзалтан, биллэн барбыта: улуус олохтоох уолаттарын таксиларыгар, кыра-кыра бөлөх оҥорон, туох да үтүрүйсүүтэ, миэстэ былдьаһыыта суох олордуталаан, лааҕырбытыгар илдьибиттэрэ. Массыыналаах уолаттарбыт эйэҕэстэрэ, саастаах дьону бүөбэйдээн аҕай айаннаппыттара. Онон аҕыйах чааһы биллэрбэккэ, тиийиэхтээх сирбитигэр этэҥҥэ тиийбиппит.
Тиийээппитин сонно утары тахсан, саһарчы буспут алаадьынан, кымыһынан айах тутан көрүстүлэр, алгыс тылынан айхаллаатылар.
Уонна сынньаныахтаах, нэдиэлэттэн ордук кэмҥэ дьиэ оҥостон, утуйар, олорор хосторбутугар миэстэбитин буллардылар. Аныгылыы быһыылаах мас ороннорго хоп курдук хомуллубут утуйар таҥас, тумба, таҥас ыйыыр ыскаап эҥин барыта баар буолан биэрдэ.
Интэринээппит, сэбиэскэй саҕана өрдөөҕүтэ тутуллубут дьиэ диэтэххэ, олус бөҕө-таҕа көрүҥнээх, кураанах сиргэ турар буолан эбитэ дуу, атын эргэ дьиэлэр курдук хамсаан, муостата даҕаны, ааннара даҕаны иҥнэл-таҥнал түспэтэх, олус үчүгэй туруктаах дьиэ эбит. Ыраас, сырдык, киэҥ-куоҥ, сааһырбыт дьон санааларын өрө көтөҕөр көрүҥнээҕиттэн бары да эгди буоллубут, оҕо сааспытын санатар дьиэттэн үөрдүбүт-көттүбүт.
Төһө да сайын, сылаас кэм буоллар, саастаах, атах, сүһүөх ыарыы дьон сиэринэн, сүрүн наадабытыгар сылдьар сирбит дьиэ иһигэр баар эбитин билэн, чахчы да, бэрт сынньалаҥ буоларын туһугар кыһаллыбыттарыттан эбии үөрүстүбүт.
Айаммыт таҥаһын уларыттан, малларбытын миэстэлэрин буллартаан, суунан-тараанан бүтүүбүтүгэр, горн тыаһынан аһылыкка ыҥырдылар. Бу үчүгэйин! Горн тыаһын истибэтэх ырааппыт да эбит.
Үүттээх сылаас чэй, арыылаах алаадьы, эттээх торуой тото сиэн баран, уопсай хоско билсиһии киэһэтэ буолла. Сынньана кэлбит 20 киһи, биир-биир туран, хантан төрүттээхпитин, туох дьарыктаахпытын, олорон кэлбит уһун олохпутугар туох-ханнык ситиһиилээхпитин билиһиннэрдибит.
Дьэ, сити түгэнтэн лааҕырбыт олоҕо тигинэччи барда. Араас интэриэһинэй тэрээһиннэр, нэһилиэк талааннаах дьоннорун кытта көрсүһүүлэр, маастар-кылаастар бииртэн биир солбуллан баран истилэр: хомуска, норуот ырыатыгар, авангарднай уруһуйга, отонноох тууйас, туойунан сыбаан оҥоһуктарга, сиэргэ-туомҥа туттуллар оту хайдах сөпкө хатарарга үөрэттилэр.
Тайахпытын туора быраҕан баран, оннооҕор үҥкүүгэ холонон көрдүбүт. Көр, оҕо буолан ыллахха, барыта оҕолуу ылыныллар эбит, ол онтон сүргэҥ көтөҕүллэр, уҥуохтуун чэпчиигин.
Баһаатайдарбыт эдэркээн оҕолор эрээри, саастаах дьону кытта тапсаллара, санааларын таайаллара, оҕо оонньуутун, оҕо дьарыгын ыытар эрээрилэр, сөп түбэһэр гына уларытан, сымнатан, чэпчэтэн ыыталлара наһаа үчүгэй этэ. Мин биир бэйэм барытын итинник ылынным, туох да аһары арбааһына суоҕун сынньаммыт дьон бары бигэргэтиэхтэрэ диэн саарбахтаабаппын.
Аһылыгы эмиэ олус астынным. Барыта харчыттан, үбүлээһинтэн тутулуктаах да буоллар, сөрү-сөп буолар гына аһылык аайы дэриэбинэ сибиэһэй арыыта, килиэп, ардыгар субу сүүрдүллүбүт сүөгэй, тэпилииссэ оҕурсуута, эттээх миин, дэлэй эттээх, ботуччу тутан олорон сиир бэрэски, бэлиэ күннэргэ алаадьы – барыта баар этэ.
Саамай сэргээбиппит, олус сөбүлээн испиппит – сүөгэй уутуттан быырпах. Минньигэс, астык да буолар эбит! Оҕо сылдьан ийэм арыы таптайарыгар тахсыбыт итинник сүөгэй уутун иһэрдэрин санаан кэлбитим.
Дьэ, ити курдук, аһылыктан тиийэ, саастаах дьоҥҥо сөп түбэһэр гына барытын толкуйдаан, ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэн, бэртээхэй сынньалаҥы тэрийдилэр.
Мин биир ордук сэргээбитим уонна сөхпүтүм – кып-кыра сэлиэнньэҕэ 5 музей баарыттан! Олохтоохтор олорор сирдэрин, онно олорон ааспыт дьоннорун историятын кэлэр көлүөнэ умнубатын курдук, сылдьан ааспыт ыалдьыт билэрин наадалааҕынан ааҕан, сылайбакка, уҕараабакка, дьаныардаахтык тэринэллэр эбит.
Ол курдук. саха норуота олус таптаабыт, умнубат ырыаһыта Раиса Захароваҕа, норуодунай суруйааччы Савва Тарасовка, нэһилиэк историятыгар, сэбиэскэй саҕанааҕы олоххо анаммыт түмэллэр саастаах дьону манньыттылар, эдэр сааһы эргитэн, харах уоттанан, сүрэх күүскэ тэбэн ылла.
Солоҕон сирэ-уота сүөһү ииттэн олорорго табыгастаах сир эбит. Биһиги олорбут интэринээппит олох чугаһыгар лиҥкинэспит бэс мастаах ойуур баар.
Күн аайы онно тиийэн дьаарбайабыт, эт-хаан өттүнэн эрчийэр баһаатайбыт ойуур иһигэр баар ырааһыйаҕа илдьэн дьарыктары оҥотторор.
Сорохтор өссө бэс хаппыт туораахтарын сыгынньах атахпытынан кэһэн, балайда хаамтыбыт, хайдах туруктаахпытын биллибит. Итинник бииртэн-биир хатыламмат араас дьарык элбэх. Ким да күһэйбэт, бэйэҥ тугу кыайаргынан түһүнэн иһэҕин, ол аайы баһаатай хайҕаан, санааҕын бөҕөргөтөн эрэ биэрэр.
Сынньанаачылар туһунан аҕыйах тылы этэн аһардахха, дьэ чахчы да, хас биирдиилэрэ киһи дэтэр дьоно кэлбиттэр: үөрэх диэтэххэ үөрэҕи баһылаабыт, үлэ бөҕөтүн үлэлээбит, олох араас эриирдэрин-мускуурдарын ааспыт, ол гынан баран киһилии сиэри, олоххо интэриэһи сүтэрбэтэхтэр.
Ол кэлэн, оҕолуу оонньоон-көрүлээн, үөрэн-көтөн, лааҕыр олоҕуттан туора турбакка, сылайдыбыт диэн сытан да көрбөккө, эбии эрчим ылан, нууччалыы эттэххэ, стимул ылан тарҕастылар. Манна кэлбиттэр: учууталлар, оҕо иитиитин араас араҥатыгарр үлэлээбит үлэһиттэр, суруналыыстар, судаарыстыбаннай сулууспалаахтар, салайар үлэҕэ сылдьыбыт дьон. Саамай хайҕаллааҕа – бары өссө да дуоһунаһынан арахса, үөрэҕинэн үрдүү илик оҕо саас биир үктэлигэр турар курдук сананан сырыттыбыт. Киһи итини санаатаҕына долгуйар, дьону сыаналыырыҥ күүһүрэр эбит.
Биир-икки хонугунан бары өрдөөҕүттэн билсэр дьон курдук буолан хааллыбыт. Бары кыргыттар, уолаттар буоллубут. Лааҕырга оҕолор буолан сылдьаҕыт, онон аҕа аата бу кэмҥэ ахтыллыбат, бары оҕо эрдэҕинээҕи эрэ ааккытынан ыҥырсаҕыт, “Биһиги эмиэ оннук ааттыахпыт”, – диэн баһаатайдарбыт этэннэр, ким Шура, ким Мотя, ким Костя, Ваня буолан сырыттыбыт. Ол ордук чугаһатар эбит.
Биир нэдиэлэ түргэнник элэс гынан аастаҕа. Түмүктүүр күммүтүгэр кэнсиэр туруораары сүүрүү-көтүү, бэлэмнэнии, сахалыы таҥаһы бэрийии – оҕолуу долгуйан ыллыбыт. Дьэ, талаан диэн манна арылынна: ырыа арааһа ылланна, хомус лыҥкынаата, хоһоон этилиннэ, үҥкүү да хаалсыбата.
Тэрийээччилэрбит түмүк таһаарыылара, сынньаммыттар махтал тыллара, хардарыта бэлэх туттарсыы – барыта истиҥ, кэрэхсэбиллээх этэ. Хас биирдии сынньанааччыга анал номинациялар ананан, үтүө өйдөбүлү хаалларда. Өйдөбүнньүк хаартыскаҕа түһүү суугуна… Дьэ, ол кэннэ повардарбыт астаабыт астарынан толору, нэлэччи-хоточчу тардыллыбыт астаах остуол тула мустан, өссө төгүл ирэ-хоро кэпсэтии, ситэ кэпсэппэтэхпитин кэпсэтэн, бэйэ-бэйэҕэ махтанан, этэҥҥэ буолууну баҕарсан, лааҕырбытын түмүктээтибит. Киэһэ уоттаах-күөстээх дискотекабытын умнубатыбыт, эмиэ араас көрдөөх оонньуулары оонньоон, күлүү-үөрүү өргө диэри барда.
Барар күммүтүгэр сарсыарда Солоҕоҥҥо аҕалбыт таксилаах уолаттарбыт кэлэн, наһаа үчүгэйдик сааһылаан олордон, Дьокуускай диэки куугунаттыбыт.
Көрсүөххэ диэри, Солоҕон алгыстаах сирэ, үтүө-мааны дьоно-сэргэтэ!
Билигин хас биирдиибит дьиэтигэр, лааҕырбыт өйдөбүнньүгэ буолан, олохтоох мас ууһугар сакаастаан оҥотторбут хатырык мэтээллэрэ кичэллээхтик, көстөр сиргэ ыйанан турара – лааҕырбыт көрдөөх күннэрин санатар…
Евдокия Юмшанова.
