3 недели назад 1416
Айылҕаттан күүстээх сэмэй киһи туһунан
“Таатта” хаһыат эрэдээктэринэн уһуннук үлэлээбит биир идэлээҕим Анна Посельскаяны кэнники бу икки сылга элбэхтэ Национальнай бибилэтиэкэ периодика саалатыгар көрөр буолбутум. Эргэ хаһыаттары хасыһа олорор буолара. Ыйыппыппар: “Тустуук убайым Константин Луковцев туһунан ахтыылары хомуйабын”, – диэбитэ.
Ол үлэтэ халыҥ тастаах, үчүгэй кумааҕылаах, 280 страницалаах, видео-матырыйааллары көрдөрөр куйаар-кодтаах ахтыы кинигэтэ буолан, быйыл 2025 сыл сайыныгар Ытык Күөлгэ ыытыллыбыт Манчаары оонньууларын көрсө тахсыбыт. Онтон бу алтынньы 10 күнүгэр Дьокуускай куорат “Өрөгөй” успуорт уораҕайын аактабай саалатыгар биһирэмэ буолла.
Кинигэ “Олоҕун тустууттан саҕалаабыта” диэн эбит. Ити аат оруннааҕын Олимпийскай чөмпүйүөммүт Павел Пинигин тыллара тута быһаардылар: “Туох да анал бэлэмэ суох 19 саастаах эдэр киһи оччолорго ССРС успуорка маастарын нуорматын толорбута, нууччалыы эттэххэ, уму непостижимо”, – диэн.
Кырдьык, киһи сөҕөр улахан ситиһиитэ эбээт – ханнык да спортивнай оскуолаҕа дьарыктамматах тыа уолчаана Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр V миэстэ буолбута.
Айылҕаттан бу маннык дьоҕурдаах киһи өссө да элбэх ситиһиилэниэн сөп этэ да, киһи кыһыйыах уонна хомойуох, аармыйаҕа сылдьан атаҕар улахан эчэйиини ылбыт – алҕаска саанан дэҥнээбиттэр. Онтуката охсон, улахан успуортан сыыйа-баайа тохтоон барбыт. Ол иһин кинигэни балта Анна Посельская итинник ааттаатаҕа – тустуу диэн убайын дьоһун олоҕун эдэр эрдэҕинээҕи аргыһа буоларын бэлиэтээн.
2012 сыллаахха И.И. Бочонин идиэйэтинэн, олох хайа эмэ хайысхатыгар бастакынан суолу тэлбит таатталары сырдатар “Аартыгы арыйааччылар” диэн сиэрийэни “Таатта” хаһыат эрэдээксийэтэ уонна И.А. Аргунов аатынан улуустааҕы кииннэммит бибилэтиэкэ холбоһон олохтообуттара. Ол сиэрийэ чэрчитинэн бу кинигэ тахсыбыт, тоҕо диэтэххэ, Константин Луковцев сахалартан бастакынан Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирбит уонна Сэбиэскэй Сойуус норуоттарын IV спартакиадатыгар кыттыбыт тустуук буолар.
-Чөркөөхтөн Ким Бачьев диэн киһи анаан-минээн миэхэ кэлэн: “Спортсменнар тустарынан кинигэ бөҕө тахсар, арай эн убайыҥ Көстөкүүн туһунан туох да суох”, – диэн этэн, хайдах эрэ, миигин олус долгуппута. Аны убайым бэйэтин туһунан төрүт кэпсэммэтэх киһи буоллаҕа дии. Дэлэҕэ Афанасий Андросов: “Ходуһаҕа балтараа ый бииргэ оттообуппут да, Көстөкүүн биирдэ даҕаны ханна күрэхтэспитин, улахан тустууктары кыайталыы сылдьыбытын эҥин туһунан этэн аһарбатаҕа, кэлин дьон ахтыыларыттан ааҕан сөҕөбүн ээ”, – диэ үһү дуо? Ол сиэринэн матырыйаалым эмиэ олох кэмчи буолан биэрбитэ.
Ол иһин “Молодежь Якутии”, “Советский спорт”, “Коммунист”, “Эдэр коммунист”, “Кыым” хаһыаттар оччотооҕу нүөмэрдэрин сыныйан көрдүм, баҕар, ханна эмэ аата ахтыллыбыта буолуо диэн. Дьэ, доҕоор, “Эдэр коммунист” спортивнай суруналыыһа Иван Кычкин наһаа да үчүгэйдик киирсиилэрин барытын сырдаппыт эбит. Олох бу көрө олороруҥ курдук ойуулаан, тиэрминнэри туттан, дьүһүйэн-хоһуйан. Онон кини сырдык аатыгар олус махтанным.
Уопсайынан, бу махталлаах кинигэ буолла. Ол курдук, махтанабын СӨ норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэлэрин И.С. Жараев аатынан национальнай киинин кэлэктиибигэр. 1971 сыллаахха Тбилисигэ аан дойду аччыгый чөмпүйэнээтинэн ааттанар ССРС норуоттар икки ардыларынааҕы Х турнирыгар Германияттан сылдьар Вилли Бок диэн чулуу бөҕөһү кыайарын устубуттарын булан биэрбиттэригэр.
Успуорт тиэмэтин сырдатар, мунньар дьоммут Баһылай Посельскай, Уйбаан Уһуунускай, Анатолий Мурунов тус архыыптарын матырыйаалларын туһанным, онон убайым саҥарар дьоҕурун сүтэрэ илигинэ биэрбит интервьюта кытта куйаар-кодунан үйэтитилиннэ.
Кини төһө да элбэх саҥата суоҕун иһин, дьону кытта истиҥник доҕордоһоро. Алкивиад Ивановтуун ордук чугастык бодоруһара. Бу кинигэҕэ убайбын ытыктаан, саха тустуутун аар саарга аатырдыбыт Павел Пинигин, Александр Иванов, Семен Морфунов, Василий Гоголев, Семен Ючюгяев, Петр Попов уо.д.а., ону тэҥэ аармыйаҕа, оскуолаҕа, интэринээккэ алтыспыт табаарыстара ахтыыларын биэрдилэр.
Убайым табаарыстарын олус ытыктыыра диэн, Алкивиад Иванов, Гаврил, Роман Дмитриевтэр, Эдуард Гегеев тустарынан хаһыакка тахсыбыт ыстатыйалары толору киллэртээтим.Бастакы тириэньэрдэрэ Д.Д. Луковцев-II уонна Д.Г. Бравин тустарынан сиһилии сырдатылынна.
Аны ахтыы биэрбит спортсменнары үөрдээри, кинилэр кыайыыларын туһунан суруйбуттарын лоскуй курдук кыбыттым. Мин маҥнайгы учууталым С.П. Винокуров убайым 5 саастааҕын кытта ахтан үөртэ.
Бу барыта дьон Константин Константиновиһы үчүгэйдик саныырыттан. Кинини дойдутугар Баайаҕаҕа, маастар нуорматын толорбутун кэннэ, Маастар Куоста диэн ааттыыр буолбуттара. Суруналыыс Иван Ушницкай, тустууга туттар ньыматын бэлиэтээн, Көтүтэр Көстөкүүнүнэн сүрэхтээбитэ. Оттон Ытык Күөлгэ бииргэ үөрэммит доҕотторо Мустафа дииллэрэ, Макаренко педагогическай поэматын дьоруойунан.
Биһиги убайбытын кытта тустубут дьон кини олус күүстээҕин этэллэр. Чуолаан илиитэ уонна сиһэ. Ол төрдө-төбөтө төрүттэрбитигэр сытар. Кыраайы үөрэтээччи Е.Д. Андросов “Баайаҕа” диэн кинигэтигэр суруйбутунан, XVIII үйэ ортотугар биһиги эт бөҕө, кус быһый Сиэллээх Хохой диэн хос-хос-хос эһэбит Бүлүүттэн Араҥкы диэн кыыһы кэргэн ылан аҕалбыт. Бу Араҥкы дьахтарга холооно суох кыахтааҕа үһү. Кинилэр сыдьааннара буолан, Көстөкүүн да, кини бырааттара Николай, Гаврил, Иван да бары эдэрдэригэр тусталлара. Кадровай булчут убайбыт Гаврил кэпсииринэн, Николай оскуолаҕа сылдьан Илларион Федосеевы кыайара эбитэ үһү. Гаврил Бүтүн Сойуустааҕы күрэхтэһиигэ тиийэ кыттыбыта. Константин Константинович төрөппүт уолаттара Павел уонна Георгий иккиэн – хапсаҕайга успуорт маастардара. Павел өссө көҥүл тустууга успуорт маастарыгар хандьыдаат. Кыра уол Константин Арассыыйаҕа иккитэ муай-тайга призердаабыта. Кини успуорка буолбакка, тимир ууһугар СӨ норуотун маастара, СӨ худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ. Ийэлэрэ Светлана Егоровна эмиэ СӨ маастара, уус-уран оҥоһуктарга.
Биһиги 9 бииргэ төрөөбүттэр оҕолорбут бары успуорка үчүгэйдэр. Холобура, мин уолум Афанасий оскуолаҕа сылдьан Эдьигээҥҥэ Роман Дмитриев, Горнайга Контоевтар бириистэригэр бастаан кэлэрэ.
Кинигэ таһыгар убайым хаартыскатын уурбут эбит буоллахпына, кэннигэр ийэбит Анисья Павловна Белолюбская-Луковцева уонна аҕабыт Константин Николаевич Луковцев тураллар.
Мандар Уус ону көрөн, наһаа үөрбүтэ. Манна даҕатан эттэххэ, Борис Федорович мин убайбын кытта “0” кылааска тэҥҥэ үөрэнэ киирбиттэр. Кинилэр иккиэн көхсүлэринэн сыста турунан кэбистэхтэринэ, куолаан да киирсиигэ ким да охторбото үһү. Борис Федорович “аартыгы арыйааччылар” диэн суолталаах оһуор ойуутун биэрбитинэн кинигэ хас биирдии сирэйин киэргэттибит.
Дэбдиргэттэн төрүттээх иллюстратор Татьяна Неустроева кинигэҕэ анаан уруһуйдаата. Оонньоон күрэхтэһэн кыайбытыгар, оҕолор тэрэпиискэ мэтээл иилбиттэригэр, эбэтигэр улахан тустуук буолуоҕун туһунан кэпсии иһэрин ойуулаабыта олус истиҥ.
Интэринээккэ бииргэ олорбут атаһа А.И. Уваров этэн турар: “Көстөкүүнү сэмэйэ киэргэтэр этэ”, – диэн. Ол үтүө өрүтэ өйөбүл буларбар төһүү күүс буолла диэххэ сөп. Үбүнэн көмөлөспүт А.П. Дьячковскайга, В.Н. Лебедевкэ, В.В. Ефимовкэ, И.И. Бочониҥҥа, А.Р. Романовка, П.А. Уранаевка барҕа махтал тылларын аныыбын, – диэтэ ааптар Анна Посельская.
Кинигэ биһирэмин тэрийэргэ үтүөлээх юрист, Ил Дархан сүбэһитэ Игорь Николаев көҕүлээбит. Кини кэпсэтэн, М.Д. Пахомов уонна Таатта Дьохсоҕонуттан төрүттээх В.А Карпенко өйөөн, “Өрөгөй” успуорт киинин аактабай саалатын уларсыбыттар. Аатырбыт тустуукпут, Ил Түмэн дьокутаата В.Н. Лебедев үбүнэн көмөлөһөн, биир дойдулаахпыт, “Тарбаахаптыын астыахха” биэриини сүрүннээбит суруналыыс Светлана Львова саҥа тэрийбит “Кулар” кейтеринг аһылыгын тардан, кэлбит дьон тото-хана аһаан, ирэ-хоро кэпсэтэн тарҕастылар.
Игорь Игнатьевич айылҕаттан араатар буолан, туох да кумааҕыта арааһа суох барытын бэйэтэ көрөн олорон билиһиннэрэн, ыпсаран, ситимнээн кэпсээн, бэрт сэргэхтик ыытта. Быыһыгар дьээбэлээх түгэннэри да ахтан ылла. Холобура, табаарыһа Көстөкүүнү аатырбыт штангист Есиюки Миякэ диэн албыннаан этэн, Киевкэ босхо баварскай пиибэнэн күндүлэппиттэрин, улахан түһүлгэҕэ биллэрээччи “чемпион Алексеевского района” диэн этэн, грузиннар “колхозник” диэн сэнии санаан баран, ньиэмэһи биирдэ ылан бырахпытыгар ах барбыттарын, “Хайдах кыайдыҥ?” – диэн ыйыппаттарыгар, “Хэндэ хох!”, – диэбитим”, – диэн хоруйдаабытын, Алкивиад киитэрэй киирсиитигэр хайдах киирэн биэрбитин эҥин сэһэргээн күллэртээтэ.
Кини киирии тылыгар сөпкө бэлиэтээбитэ – ситиһии пирамида курдук быһыылаахтык оҥоһулларын. Анныгар маассабас турар. Олортон бастакы маастардар тахсаллар. Кинилэр аспыт аартыктарынан аны чөмпүйүөннэр үүнэллэр. Олортон чулуулар Олимп чыпчаалын дабайаллар. Бастакы көлүөнэ тустууктар, Константин Константиновичтаах, ол чыпчаалга тахсыы тирэҕин оҥорсубут дьон буолалларын бу күн мустубуттар бары бигэргэттилэр. Уонна бары бэлиэтээн эппиттэрэ – Константин Константинович дьоҥҥо наһаа харыстабыллааҕын. Оннооҕор киниэхэ саба түспүт күлүгээннэри, саайдахпына эчэйиэхтэрэ диэн, түҥнэри анньаталыыра эрэ үһү. Баҕар, ити холку хаачыстыбата өссө үрдүк кыайыыга адаҕа буолбута буолуо дуу? Күрэхтэһиигэ “спортивная злость” диэн хайаан да наада дииллэр дии…
Ити мин көннөрү истэ олорон толкуйум. Оттон кини хайдах тустарын туһунан Олимпийскай оонньуулар үрүҥ көмүс мэтээллээҕэ Александр Иванов, СӨ үтүөлээх тириэньэрэ Иннокентий Кочкин, оҕолорго Арассыыйа уонна ССРС икки төгүллээх чөмпүйүөнэ Семен Морфунов, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара Семен Ючюгяев, уо.д.а. кэпсээтилэр. Бу дьон бары бачча үчүгэй, элбэх чахчылаах кинигэ тахсыбытыгар, Анна Константиновнаҕа махтаннылар. “Эрэдээктэр балтылаах буолан, убайын аатын үйэтиттэ”, – диэн хайҕаатылар. Ол сылаас эйгэни норуоднай артыыс Владимир Татаринов ырыа бэлэхтээн киэргэттэ.
Биир дойдулаахтарын үөрүүлэрин үллэстэ, баайаҕалар кэлбиттэр. Нэһилиэк бибилэтиэкэрэ Александра Кустурова бу кинигэ биир киһи олоҕо эрэ буолбакка, тустуу сайдыытын кэрдиис кэмин көрдөрөр историческай суолталааҕын ааһан, өссө философскай хабааннааҕын бэлиэтээтэ: “Манна эр дьон хайдах курдук бэйэ-бэйэҕэ истиҥник, дьиҥнээхтик, дьоһуннук, харыстабыллаахтык доҕордоһоллоро көстөр”.
Константин Константинович бибилэтиэкэҕэ күн аайы кэриэтэ сылдьар эбит. “Бастыҥ ааҕааччы” ааты ыла сылдьыбыт. Киэҥ билиилээх, интеллегэ күүскэ сайдыбыт киһи дьээбэлээх буолар үгэстээх. Ол кини наһаа “тонкай юморын” 50-тан тахса сыл бииргэ алтыспыт Николай Егоров-Баайаҕыын аҕынна.
Ытык сааһыгар сылдьар Татьяна Игнатьевна Андросова үөрэнээччитэ Анна Константиновна таатталары үйэтиигэ улахан үлэни ыытарын, дьоһун кинигэлэри оҥортообутун хайгыы, киэн тутта эттэ . Баайаҕа дьаһалтатыттан култуура киинин дириэктэрэ Дмитрий Апросимов саҥа аһыллыбыт Боотурдар аллеяларыгар Константин Константинович үйэтитиллибитин, оскуола успуорка саалатыгар аата иҥэриллэрин туһунан иһитиннэрдэ.
“Оо, бу кинигэни Көстөкүүн бэйэтэ аахпыта буоллар, төһө эрэ үөрүө этэ?! Тоҕо биһиги, сахалар, киһи суох буолбутун кэннэ эрэ үтүө тылы этэбит?” – диэн доҕоро Семен Морфунов тэрээһин саҕаланыыта туруорбут толкуйдатар ыйытыытыгар ыытааччы Игорь Николаев түмүктүүр этиилэрэ хоруй курдук буоллулар: “Бу кинигэ дьиҥ сыала-соруга – Костя ыччата ааҕарыгар анаан. Төрдүлэрин-уустарын билэр аймах өбүгэттэн көмүскэллээх. Көстөкүүн Луковцев хаалларбыт үтүө аата кэлэр көлүөнэлэригэр харысхал буолан араҥаччылыы сылдьыа…”.
Сырдатта Анисия Иевлева (Ася Архипова), суруналыыс.
Хаартыскалар кинигэттэн уонна ааптар түһэриилэрэ.
