4 недели назад 2418
Ситим олохтонор, утум салҕанар
Саха удьуордааһыҥҥа уонна утумнааһыҥҥа улахан суолтаны уурар. Төрдүгэр-ууһугар дьоҕурдаах дьоһуна, талааннаах талбата баар буоллаҕына, сыдьааннарыгар ол хайаан да бэриллиэхтээҕэр эбэтэр хаһан эрэ хайаларыгар эмэ өтөн тахсыахтааҕар бүк эрэнэр.
Дьэ, оннук бүк эрэнэ санаатыбыт бу тэрээһинтэн – улууканнаах учуонай, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл Гавриил Васильевич Ксенофонтов сиэнэ Михаил Леонидовичтыын уонна кини кыыһа Анастасия Михайловналыын көрсүһүүгэ сылдьан баран.
Анастасия олох оруобуна кэмигэр Саха Сиригэр кэлбит курдук – айар-тутар сааһын үгэнигэр. Хараҕа уоттаах. Дьонун туһунан билиэн-көрүөн баҕата улахан. Хос эһэтин хаана тартаҕа буолуо, чинчийэрин, хасыһарын, үйэтитэрин ис-иһиттэн сөбүлүүр эбит. Дэлэҕэ документальнай киинэлэри устар дьарыгы идэ оҥостуо үһү дуо? «Фабричная этнография» диэн хартыыната Италияҕа ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы “Short on work” бэстибээлгэ бастаабыт.
Бу да сырыытын барытын аппараатыгар “хатыы” сылдьар. Туох эрэ кэрэхсэбиллээҕи оҥорон таһаарыа дии саныыбыт. Уонна, уопсайынан, өбүгэтин сириттэн күүс-уох ылан, элбэҕи билэн, көрөн-истэн, дьэ, өссө арыллыа турдаҕа.
Ситим-сибээс олохтонон, аймахтарга айанныыр алгыстаах аартык арыллан, мантан инньэ суола бу диэки тыргыллыаҕа, сылдьар ыыра да кэҥиэҕэ. Билигин оннооҕор чугас Москубаҕа олорор урууларын – Аркадий Васильевич Ксенофонтов сиэннэрэ Тумардары – кытта да билсиһэ иликтэр эбит.
Бэйэлэрэ даҕаны төрдүлэригэр-уустарыгар интэриэстэрэ бу 7 сылтан бэттэх күөдьүйбүт. Ону да күтүөт киһи күөртээбит: Анастасия балта Ксения кэргэнэ биирдэ букинистическай маҕаһыыҥҥа «Эллэйада» кинигэни түбэһэ көрбүт. Бука, эһэлэрин туһунан син истэрэ буолуо ээ, ол иһин кини быһыылаах диэн сэрэйэ санаан, атыылаһан аҕалбыт. Дьэ, ол кинигэни илиитигэр тутуоҕуттан Анастасия хос эһэтин Гавриил Васильевиһы сэҥээрэн-сэргээн барбыт. Бибилэтиэкэҕэ анаан тиийэн, суруйууларын ылан аахпыт.
Ити курдук төрүккэ-төрдүгэ эргиллии аана арыллан, аны сураһар-ирдэһэр дьон Саха Сириттэн кинилэргэ тахсыталааннар, сыыйа-баайа эйэргэһэн-эҥээрдэһэн, бу билигин букатын да өтөхтөрүгэр Бүлтэгиргэ тиийэн кэллилэр буолбаат?
Өлүөнэ эбэ иилии кууспут арыыта – Чкалов – бэс ыйыгар олус тупсар: сыһыыта-толооно сибэккинэн симэнэр, бөһүөлэк чээлэй күөххэ сууланар. Аны илин өттүттэн хаххалыыр хайалара – Өлүөнэ туруук таас очуостарын саҕаланыыта. Онон айылҕа маанылаабыт, бэйэлэрэ этэллэринэн, таҥара сатыылаабыт сирин Анастасиялаах Михаил сөбүлээбит буолуохтаахтар.
Кинилэр Чкаловка Ксенофонтовтар түмэллэригэр, Бүлтэгиргэ оҥорторбут сквердэригэр, КСК-ҕа нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүгэ сырыттылар.
Бүлтэгиргэ соҕотох ордон хаалбыт, хагдарыйан-хатан, букатын өлөн иһэн, эмискэ хаттаан тыллыбыт тииккэ салама ыйаан хааллардылар.
Тиит Арыы оскуолата Г.В. Ксенофонтов аатын сүгэр. Ону тумнан барбат буоллахтара эбээт, онон уҥуор туораан, үөрэх кыһатыгар тэриллибит мусуойу көрдүлэр, олохтоохтору кытта ирэ-хоро кэпсэттилэр.
Төрүт сирдэригэр кэлбит бэлиэлэригэр, Тиит Арыы нэһилиэгин баһылыга Григорий Дмитриевич Лукин Михаил Леонидовичка нэһилиэк Бочуоттаах гражданина буолбутун туоһулуур дастабырыанньаны туттарда.
Соһуччу ааттан-суолтан соһуйа үөрбүт Михаил Леонидовичтаах куоракка төннөллөрүгэр: “Өссө да кэлиэхпит, элбэх буолан”, – диэн үөртүлэр.
Кырдьыга да, төһөлөөх киэн туттан, сүргэлэрэ көтөҕүллэн, дьиэлээн эрэллэрэ буолуой? Бачча туһалаах уонна суолталаах айаны СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ, Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын үөрэтэр үнүстүүт, Хаҥалас улууһун дьаһалтата тэрийдилэр.
Бу ыҥыран ыалдьыттатыы Национальнай бибилэтиэкэ 100 сыллаах үбүлүөйүн чэрчитинэн ыытыллар тэрээһинэриттэн биир сүрүннэрэ буолар. Тоҕо диэтэххэ, бибилэтиэкэ Гавриил Ксенофонтов илиинэн суруйбут матырыйаалларын пуондатын 2018 сылтан сыыппараҕа көһөрөр үлэни ыытан түмүктээтэ. Ол матарыйааллары “Публицистика Г.В. Ксенофонтова (газетные публикации в ЯАССР и в Иркутской области, печатные труды в зарубежных издания)” диэн ааттаан, тахсыахтаах 10 томнаах хомуурунньукка киллэриэхтээхтэр.
Итини сэргэ ол суруйууларын хомуурунньугар “Урааҥхай сахалар: 2-й том. Материалы и исследования”, “Ветхий завет якутов: Эллэйада (научные труды Г.В. Ксенофонтова)”, “Происхождение якутов и ранняя их история”, “Бурятский этнографический дневник. Приложение к тому №1. Фотоальбом. В 2-х частях”, «Помнящая культура» – концепт фольклорного наследия (фольклор и филология). Язык и письменность. Литературоведческие изыскания, “Эпос и устное народное творчество. Полевые дневники и записи Г.В. Ксенофонтова (материалы по ысыаху)”, “Северный том по тунгусским материалам”, “Евразийский проект Г.В. Ксенофонтова (труды по истории Сибири)”, “Религиоведческие труды. Шаманизм и верования” туспа кинигэлэринэн бэчээттэниэхтээхтэр.
Бу улахан бырайыагы барытын Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын үөрэтэр үнүстүүт Историяҕа уонна култуураҕа интеллектуальнай киинин салайааччыта, и.н.д, бэрэпиэссэр Екатерина Назаровна Романова сүрүннүүр.
Кини уонна өссө биир биллэр этнограф, и.н.к. Лена Борисовна Степанова бэс ыйын 13 күнүгэр Национальнай бибилэтиэкэҕэ буолбут көрсүһүүгэ Михаил Леонидовичтаахха эһэлэрин туһунан кэрэхсэбиллээхтик кэпсээтилэр.
Кинилэр “Гавриил Ксенофонтов: последний евразиец уходящей эпохи” диэн презентацияларыгар улуу киһибит бу курдук киэҥ далааһыннаахтык толкуйдуур учуонай буолан чочуллуутугар сабыдыаллаабыт дьонун, уһулуччулаах чинчийээччилэр Н.Н. Розины, П.А. Сорокины, П.Н. Савицкайы кытта алтыһыытын, өссө да бэчээттэнэ илик матырыйаалларын дьылҕаларын, “Материалов по дохристианским верованиям и религиозному фольклору якутов” рукопиһын Этнография уонна антропология үнүстүүтүн дириэктэрэ Н.М. Маториҥҥа ааттаан хаалларбытын, онто сороҕо сүппүтүн, о.д.а. чахчылары сырдаттылар.
“Суруйбутун ааҕар уустуктардаах, тоҕо диэтэххэ Гавриил Васильевич бэйэтэ туспа ааптарыскай шрифтээх: кириллица уонна латиница буукубаларын хардарыта туһанар”, – диэн чинчийээччилэр эттилэр.
Тыл үнүстүүтүн үлэһиттэрэ наука хараҕыттан көрөн билиһиннэрбиттэрин кэннэ, Ксенофонтовтар Саха Сиригэр кэлиилэрин көҕүлээбит уонна бу көрсүһүүнү салайан ыыппыт Аина Прибылых, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин медиа-киинин үлэһитэ, тылы Михаил Леонидович Ксенофонтовка биэрдэ.
Кини кэпсээнин истээри, бары иһийиэҕинэн иһийэн, тонолуппакка одуулаан-манаан олордубут. Сааһын тухары собуокка үлэлээбит киһи элбэх дьон иннигэр, буолаары буолан хаһан да харахтаабатах эйгэтигэр, эбиитин бэйэтэ да саҥа билэн эрэр тиэмэтин тула кэпсэтиигэ тыл этэриттэн, биллэн турар, олус долгуйбута.
Сэмэй сэһэниттэн сэһэргээтэххэ, Михаил Леонидович 1955 сыллаахха Ленинградка төрөөбүт. Аҕата Леонид Гаврильевич (1930-2009), Гавриил Васильевич баар-суох соҕотох уола, оскуоланы кыһыл көмүс мэтээллээх бүтэрэн, Ленинградтааҕы кумааҕы-целлюлоза бырамыысыланнаһын үнүстүүтүгэр үөрэнэн, технолог инженер идэтин ылбыт. Татьяна Павловна Агеевалыын ыал буолар, бастакы оҕолоро Михаил төрүүр. Эдэр ыалы бастаан Карелияҕа Кондопожскай кэмбинээккэ, онтон Нижегородскай (уруккута Горьковскай) уобалас Правдинскай куоратыгар аныыллар. 1959 с. иккис уоллара Игорь төрүүр. Ол кэнниттэн Иркутскайга көһөллөр.
-Хомойуох иһин, 1967 сыллахха дьонум арахсыбыттара. Ийэбит быраатым биһиккини кытта Кавказка кэлэн, Карачаево-Черкессияҕа олохсуйбута. Мин оскуола кэнниттэн онно, Черкесскэй куоракка, бырамыысыланнай эбийиэккэ үлэлээбитим. Онтон аҕам сүбэтинэн, күнү көрбүт Ленинградпар тиийэн, лесотехническэй академияҕа туттарсан киирбитим. Устьудьуон сылларбар кэргэммин Ирина Валентиновнаны көрсүбүтүм. Кини култуура үнүстүүтүгэр үөрэммитэ. Үөрэҕэ 4 сыллаах буолан, биир сыл эрдэ бүтэрэн, Лениградтан 150 км тэйиччи сытар Кириши куоракка үлэҕэ ананан барбыта. Эһиилигэр мин онно тиийбитим. Арассыыйа биир бөдөҥ тэрилтэтигэр – ньиэби оҥорор-таҥастыыр собуокка – 40 сыл эҥкилэ суох үлэлээн, былырыын бочуоттаах сынньалаҥмар барбытым. Быйыл ыал буолбуппут көмүс сыбаайбата буолар. Улахан кыыспыт Анастасия 1986 сыллаах төрүөх, Ксения – 1989 с.т. Иккиэн биирдии оҕолоохтор, онон билиҥҥитэ уол уонна кыыс сиэннээхпит. Быраатым Игорь өлбүтэ.
Эһэм Гавриил Васильевич балыллан, репрессияҕа түбэһэн ытыллыбытын, кэлин 1957 сыллаахха ол ураах көтүрүллэн, аата ыраастаммытын истэр этим. “Норуот өстөөҕө” аатыра сылдьыбыт буолан дуу, биитэр аҕабыттан 12 сааспар тэйбит буоламмын дуу, улаханнык иҥэн-тоҥон сураспатаҕым. Саха Сиригэр дьаарбайа кэлэр туһунан толкуй суоҕа. Кылгас уоппускабар бириэмэ да, үп-харчы да өттүнэн кыаллыбата. Дьиэтээҕи түбүк да элбэҕэ, итиэннэ манна билсэр, ыҥырар да киһим суоҕа. Дьэ, билигин тоҕоостоох түгэн тосхойон, олус диэн дуоһуйа сылдьабыт, – диэн Михаил Леонидович бэйэтин билиһиннэрдэ.
“Гавриил Васильевиһы саха бастакы интеллигенциятын чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ диэн бэлиэтиир эбит буоллаххытына, биһиги эмиэ ол сиэринэн интеллигентнэй дьиэ кэргэн буолабыт”, – диэн Анастасия аҕата Михаил Леонидович сэмэйин быһаарардыы эттэ. Бэйэтэ Санкт-Петербург куоракка култуурунай бырайыактары сүрүннүүр менеджер эбит. Саха Сирин кытта ситими тутан хаалар киһи буолар чинчилээх эбит диэн үөрэ санаатыбыт.
Ксенофонтовтар ааттарын тилиннэриигэ бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев сүҥкэн үтүөлээх. Биир дойдулаахтара буолан, ытык иэһин курдук ылынан, сөргүтүү, үйэтитии үлэтин күүскэ ыыппыта мэлдьэх буолбатах. Ол туһунан култуура миниистирэ, эмиэ Хаҥаластан хааннаах Афанасий Иванович Ноев бэрт оруннаахтык ахтан ааста.
Кини Гавриил Васильевич Ксенофонтов үлэлэрэ аан дойду таһымнаахтарын, наука сайдыытыгар улахан суолталаахтарын бэлиэтээн туран, судаарыстыба өйөбүлүнэн сырдык аатын, баай нэһилиэстибэтин үйэтитиигэ ситимнээх үлэ бара турарын чопчу холобурдарынан бигэргэтэн кэпсээтэ.
Хаҥалас улууһун баһылыгын солбуйааччы Василий Емельянович Андреев тыл этэн баран, или олохтуурга дьулуспут ытык киһилэрэ Тыгын Дархан статуэткатын туттарда. Бэртээхэй бэлэх кэлэр кэнчээри ыччат Ксенофонтовтарга хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин, туох төрүттээх-уустаах дьон буолалларын саната туруоҕа…
-Бу көрсүһүү буола турар саалатыгар Гавриил Васильевич хаста да сырыттаҕа. Тоҕо диэтэххэ, Национальнай бибилэтиэкэ бу кыһыл кирпииччэ дьиэтэ 1911 сыллаахха аанын тэлэччи аспыта. Онон эркиннэрэ өрөспүүбүлүкэбит историятын үгүс чахчытын көрбүттэрэ. 1942-1944 сылларга манна Гавриил Ксенофонтов кэргэнэ Клавдия Арсеньевна Ксенофонтова (Рогова) үлэлээбитэ. Оччолорго Судаарыстыбаннай киин бибилэтиэкэ диэн этэ. Кинини Дьокуускайга аҕа тойоно Василий Никифорович Ксенофонтов ыҥырбыт, уолун Гавриилы хаайбыттарын кэннэ күрэтэн.
Билигин Национальнай бибилэтиэкэ нэһилиэнньэни сырдатыыга араас хайысхалаах үлэни ыытар. Онтон биирдэстэрэ – научнай киинэлэри устуу. Гавриил Ксенофонтов туһунан документальнай киинэни медиа-кииммит сүрүн режиссера Иван Юрьевич Кривогорницын уста сылдьар, бу сырыы түгэннэрэ, бука, онно эмиэ киирэр буолуохтаахтар, – диэн СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин дириэктэрэ Саргылана Васильевна Максимова, учуонай историк сиэринэн, билиҥҥини уонна былыргыны ситимнээн сэһэргээтэ.
Ол ааспыт ааспат ситимин көстүбэт күүһэ бу көрсүһүүгэ уруккуну уонна аныгыны эрэ холбообото, өссө кэлэр кэмҥэ сибээһи эмиэ олохтоото, бигэ тирэх буолар далаһаны уурда. Ол курдук, саамай долгутуулаах түгэнинэн аймахтыылар аан бастакыларын көрсүһүүлэрэ буолла: Елена Васильевна Ксенофонтова сиэнэ Рейнида Георгиевна Петрова, Василий Никифорович Ксенофонтов бииргэ төрөөбүт Бүөтүр диэн быраатын уола Зосимтан (Василий) тэнийбит удьуор утумун бэрэстэбиитэлэ Наталья Ильинична Котельникова (Ксенофонтова), Василий Никифорович аҕатын бииргэ төрөөбүт быраата Николай үрүҥ сылгылары үөрдээн ииппит Никон диэн уолун хос сиэнэ Раиса Ивановна Платонова кэлбиттэр, үһүөн тыл эттилэр.
Рейнида Георгиевна урут устудьуоннуу сылдьан Гавриил Васильевич ыччаттарын сэмээр көрдүү сатаабыт эбит даҕаны, аадырыс эҥин уларыйан, кыайан булбатах. Раиса Ивановна аймах буоларын олох кэлин билбит. Эбэтэ өлбүтүгэр, Ксенофонтова диэн араспаанньалааҕыттан соһуйан ыйыталаспытыгар, дьэ, онно кэпсээбиттэр төрүттэрин, тоҕо Горнайга олохсуйбуттарын. Оттон сааһын тухары доруобуйа харыстабылыгар үлэлээбит, Дьааҥыга быраастаабыт Наталья Ильинична билигин барыларын саамай түмэр киһилэрэ эбит. Кини Рейнидалыын Чкаловынан, Тиит Арыынан тэҥҥэ сырыттылар, Михаиллаах Анастасияны арыаллаатылар.
Уопсастыбанньык, учуонай, мелодист, суруналыыс, Ил Түмэҥҥэ дьокутааттыы сылдьыбыт Михаил Санников-Уол Сарсын: “Бүлтэгиргэ туох да тутулла-оҥоһулла илигинэ мин идиэйэлээммин таас уурбуппут. Бу дьиэ кэргэнтэн Гавриил Васильевич курдук уһулуччулаах дьон үүнэн тахсыбыттарыгар аҕалара Василий Никифоровичка махтаныах тустаахпыт. Ханнык да кулуба кини курдук харчытын оҕолорун үөрэттэриигэ анаабатаҕа буолуо. Ол түмүгэр бырааттыылар бары бииртэн биир чаҕылхай дьон буолан тахсыбыттара. Бэйэтин кэмин урутаан төрөөбүт конфедералист Павел Ксенофонтов судаарыстыба тутулун, өрөспүүбүлүкэбит сайдар суолун туһунан суруйбутун билигин да ситэ өйдүү иликпит. Кинини эмиэ Гавриил Васильевиһы курдук, дириҥник чинчийиэхпитин, үөрэтиэхпитин наада”, – диэн санаатын үллэһиннэ.
Спорт эйгэтигэр үлэлээбит Михаил Друзьянов репрессияламмыт учууталлар тустарынан кинигэни бэчээккэ бэлэмнээбит. Онно Ксенофонтовтартан 3 киһи баарын эттэ.
Хатастан уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Николай Николаевич Корнилов анаан-минээн кэлэн, Г.В. Ксенофонтов “Урааҥхай сахалар” кинигэтин пропагандалаан, хайаан да бары булгуччу ааҕалларыгар ыҥыран, 90-с сылларга өрөспүүбүлүкэ улуустарын барытын кэрийбитин кэпсээтэ.
“Хаҥыл” сурунаал эрэдээктэрэ Лариса Константинова, суруналыыс диэх курдук, Хаҥаласка үйэтитии үлэтэ хайдах баран иһэрин бэрт сэргэхтик сэһэргээтэ.
Мин бу тэрээһиҥҥэ остуоруйаны чинчийэр учуонай Надежда Павловалыын кэккэлэһэ олордум. Кини аҕыйах сыллааҕыта Москубаҕа нуучча фольклориһа Юрий Матвеевич Соколов архыыбыттан Г.В. Ксенофонтов суругун булан ылбытын туһунан миэхэ кэпсээтэ.
“Кылаат көстүбүтүн курдук үөрбүтүм. Мин иннибинэ 50 сыл анараа өттүгэр фольклорист П.Е. Ефремов “Эллэйаданы” куоппуйалаан ылбыт эбит. Кини аатын анныгар, долгуйа-долгуйа, илиибин баттаабытым. Ол матырыйаал туһунан 2019 сыллаахха кэллиэгэм С.Д. Мухоплевалыын ыстатыйа суруйан, научнай сурунаалларга бэчээттэппиппит”.
“Көрдөөбүт көмүһү, сылдьыбыт сыыһы булар” диэн өс хоһоонугар этиллэринии, ити курдук хасыһан, Гавриил Васильевич үйэ аҥаардаах кылгас олоҕор үлүмнэһэн үлэлээн хаалларбыт чинчийиилэрин түмэн, хомуйан, наардаан, бэчээттэтэн, дьон-сэргэ ааҕарыгар таһааран, тарҕатан иһиэххэйиҥ. Уонна үйэтитиини аҥаардас матырыйаал эрэ мунньуутунан буолбакка, бу курдук хаан-уруу сыдьааннарын булан, билсэн, билиһиннэрэн, сыһыаран, киһилии истиҥ сыһыанынан эмиэ байытан иһиэххэйиҥ…
Анисия Иевлева, суруналыыс.
Михаил Эверстов-Соргу түһэриилэрэ, сорох хаартыскалары Чкаловтан Архиповтар тиксэрдилэр, көрсүһүүгэ көрдөрбүт презентацияларыттан туһанныбыт.
