2 недели назад 326
Мэҥэ Алдан хоһууннара – Аҕа дойду Улуу сэриитигэр
Мин иннибэр 5 сыллааҕыта Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан тахсыбыт “Нэһилиэк киэн туттар дьоно» кинигэ сытар.
Бу кинигэни Томпо улууһун Мэҥэ Алдан нэһилиэгин Е.П. Неймохов аатынан Кыраайы уонна литэрэтиирэни үөрэтэр түмэлин үлэһиттэрэ З.Д. Томтосова, А.П. Ефремова, М.Г. Комиссарова хомуйан оҥорбуттар. Туох да дьоһуннаах үлэ: элбэх хаартыскалаах халыҥ кинигэ.
Түмэл үлэһиттэрэ нэһилиэктэрин үтүө дьонун үйэтиппиттэр. Онуоха кыраайы үөрэтээччилэр П.Р. Дарбасов, Д.А. Томтосов улахан өҥөлөөхтөр. Кинилэр сэрии бэтэрээннэрэ тыыннаах эрдэхтэринэ кэпсэтэн, ыстатыйа бөҕөнү суруйбуттара. Давид Афанасьевич Томтосов «Мин мантан сэриигэ барбытым» диэн кинигэни таһаартарбыта. Ол кинигэни Егор Неймохов редакциялаабыта, спонсор булан бэчээттэппитэ.
Оттон бу «Нэһилиэк киэн туттар дьоно» кинигэни Давид Афанасьевич кыыһа, түмэл дириэктэрэ Зинаида Давидовна Тарасова иилээн-саҕалаан, түмэлин үлэһиттэрин кытта хомуйан таһаартарбыта. Аҕатын үлэтин салҕаата. Бу кинигэттэн элбэх чахчылары биллим.
Холобура, Мэҥэ Алдан курдук дьоҕус нэһилиэктэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр (1941-1945) 87 киһи ыҥырыллан барбыт эбит. Эппиккэ дылы, турар-турбат чэгиэн эр дьон бары кэриэтэ. Итинник чахчы Саха сирин бары нэһилиэктэригэр баар. Хайа да сиргэ тиий, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт дьон уһун испииһэктэрэ пааматынньыктарга суруллан турар буолар.
Мэҥэ Алдантан сэриигэ ыҥырыллыбыт 87 киһиттэн 60 саллаат тыыннаах эргиллибит. 27 буойун кыргыһыы кырыктаах хонуутугар хорсуннук охтубут.
Саха сириттэн сэриигэ 62 091 киһи Кыһыл аармыйаҕа ыҥырыллыбыт, олортон 38 415 саллаат сэрии хонуутугар охтубут диэн суруйаллар. Ол аата аҥаарыттан ордуга сэрииттэн эргиллибэтэх. Онно холоотоххо, мэҥэ алданнар син үксүлэрэ тыыннаах эргиллэр дьолго тиксибит эбит.
Мин төрөөбүт Үөһээ Бүлүүм улууһугар 1877 киһи фроҥҥа ыҥырыллыбыт. Кинилэртэн 1131 киһи сэрииттэн эргиллибэтэҕэ. Ол аата аҥаарыттан ордуга сэрии хонуутугар охтубут.
1941 с. биэрэпис көрдөрүүтүнэн,1941 с. Саха сиригэр 419 тыһыынча нэһилиэнньэлээх эбит, онтон сахатын ахсаана – 243 тыһ. тахса киһи. Тыылга 60 тахса тыһыынча киһи хоргуйан өлбүтэ дииллэр. Бу сыыппаралартан да көстөр – төһөлөөх хоромньу тахсыбыта.
Мэҥэ Алдан буойуннара барахсаттар үчүгэй Аанньал харысхаллаахтар эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Айылҕалара араҥааччылаатаҕа. Икки өрүс – Алдан уонна Амма – ыпсыытыгар олорор буоланнар, ураты кэрэ сир. Ол иһин былыр-былыргыттан үтүө, үлэһит, хоһуун, хорсун дьон олохсуйдахтара. Эбэтэр Өймөкөөннүүр суол төрдүгэр олорор буолан, араас экспедиция дьонун кытта алтыһа үөрэнэн, кэм сытыылара, сайдыылаахтара эбитэ дуу?!
Мэҥэ Алдантан ити 87 буойунтан 43 киһитэ – ини-биилэр: Атаковтар, Атласовтар, Ефимовтар, Егоровтар, Березиннэр, Манасытовтар, Поповтар, Тарасовтар, Кривошапкиннар, Колодезниковтар (10 киһи), Неймоховтар, Сыромятниковтар, Чириковтар.
Өстөөх сөмөлүөтүн суулларбыттара
Ааспыкка “ньиэмэс сөмөлүөтүн Өлөксөөн суулларбыта” диэн суруйбутум. Сыыһа эбит. Дойдум буолбатах буолан, олохтоохтору үчүгэйдик билбэппин.
Миэхэ Мэҥэ Алдаҥҥа Өлөксөөн диэн биир киһи баар – ол ыалбыт Өлөксөөн Кривошапкин, сэрии кыттыылааҕа. Хайдах эрэ, кини буолуохтаах диэн өйбөр өр сылларга хатаммыт.
Өлөксөөн сахаҕа син үрдүк уҥуохтаах, хатыҥыр киһи курдук өйдүүбүн. Сэриигэ 153-с туспа стрелковай дивизия бары роталарыттан бастыҥ ытааччылары талбыттарыгар киирсэн, снайперскай үөрэххэ үөрэнэн, иккис туспа стрелковай рота снайперынан ананар. Баҕар, ол иһин снайпер диэн, сөмөлүөтү суулларыан сөп диэтэҕим буолуо. Элбэх саллаат охтубут Ржев куорат иһин кыргыһыыга тыыннаах хаалбыт. Сэрии кэмигэр биһиги убайбытын, Гвардия лейтенана М.Д. Неймоховы бааһырбытын кыргыһыы толоонуттан сүгэн таһаарбыт. Убайбыт наар махтанара. Ыраахтааҕы саҕана саллаат офицеры, хамандыыры сэрии хонуутуттан таһааран быыһаатаҕына, Георгиевскай кириэс уордьаны биэрэллэрэ үһү. Оттон ол кириэс Аҕа дойду сэриитигэр «Слава» уордьаҥҥа тэҥнээх буолуо, георгиевскай лиэнтэтинэн сылыктаатахха. Төһөтүн да иһин, ол тыын тыыҥҥа харбас кэмҥэ сэрии толоонуттан бааһырбыт буойуну соһон таһаарыы – хорсун быһыы.
Оттон ким өстөөх сөмөлүөтүн суулларбытай диэтэххэ, ол эмиэ Мэҥэ Алдан олохтооҕо – Александр Афанасьевич Колодезников эбит.
Кини маннык бу кинигэҕэ ахтыбыт: «…Харьков куорат иһигэр-таһыгар элбэх хаан тохтуулаах, икки өттүттэн өлүүлээх-сүтүүлээх кырыктаах кыргыһыы. Хаарыан куорат мааны бэйэлээх таас дьиэлэрэ ынырык буомбалааһынтан урусхалламмыттара. Кулун тутар саҥатыгар этэ. Сэрии кэмигэр Харьков куорат иһигэр кыра тохтобулларга дьахталлар, эмээхситтэр баһаарга атыыһыттыы тахсалларын саха дьоно сүрдээҕин сөҕө көрбүттэрэ. Ол кэмҥэ хас да сөмөлүөт буомбаны тамныы сырыттаҕына, Өлөксөөн станковай пулеметунан хас да уочараты биэрбитигэр, биир сөмөлүөт умайбытынан сууллубута, лүөччүгэ ыстамматаҕа. Онуоха атыыһыттыы турар дьахталлар «ураа» хаһыытаспыттара».
Онтон гвардия лейтенана Пантелеймон Романович Хоноехов ахтыбыт:
«…Төгүрүтүллэн сытар кэммитигэр өстөөх самолеттара, төбөбүтүн өрө көтөҕөр бокуой биэрбэккэ, биһиги позициябытын буомбалыыллара уонна пулеметунан ытыалыыллара. Өстөөх сөмөлүөтүн утары уоту аһыыны бобор бирикээс баара. Бу бирикээс, арааһа, бэйэни биллэрбэт сыалтан эбитэ буолуо. Ол эрээри өстөөх сирэйэ-хараҕа суох быһыыта биһигини олус абардара. Биирдэ биһиги – мин, Александр Афанасьевич Колодезников, Петр Иванович Николаев буоламмыт – өстөөх сөмөлүөтүн суулларарга быһаарынныбыт. Колодезников станковай пулемёттаах этэ. Өстөөх сөмөлүөттэрэ көһүтүннэрэ барбатахтара. Биир истребитель пулеметунан ыта-ыта, биһиги позициябыт үрдүнэн көппүтэ. Биһиги бэлэмнэммиппит уонна төннөн истэҕинэ, иннинэн көрөн баран, уһун уочараты кэнниттэн биэрбиппит. Сөмөлүөт сонно умайан баран, сууллан түспүтэ. Сэрии айдааныгар ким даҕаны бирикээһи кэспиппитин туоһулаһа барбатаҕа».
Чэ, онон син биир сөмөлүөтү Мэҥэ Алдан ыччаттара суулларбыттар. П.Р. Хоноехов офицер буолан хамаандалаабытыгар, станковай пулемёттаах саллаат Өлөксөөн Колодезников ыттаҕа дии.
Ити иһин туох эрэ наҕараада ылыахтарын сөбө. Ону бирикээһи толорботугут диэн, дьыала тэрийбэтэхтэригэр баһыыба. Саатар, ол кэннэ Өлөксөөн Колодезников ньиэмэстэргэ билиэн түбэһэн, эрэйи эҥэринэн тэлэр. Хата, ол үлүгэртэн тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. Түгэнинэн туһанан, Өлөксөөн сыдьааннарыттан, аймахтарыттан бырастыы гыналларыгар көрдөһөбүн. Атын улуус буоламмын алҕаһаан, Өлөксөөн Колодезников сөмөлүөт суулларыытын Өлөксөөн Кривошапкиҥҥа сыһыарбыппын.
Билиэҥҥэ түбэһии
Өлөксөөн ол кэннэ госпитальга киирэн, ньиэмэс билиэнигэр түбэһэр. «Оччотооҕу сахалар үксүлэрэ нууччалыы кэпсэтии тылын өйдөөбөт этилэрэ. Онуоха Харьковка диэри Мэҥэ Алдан киһитэ Пантелеймон Романович Хоноехов эҥкилэ суох тылбаасчыт, үтүө доҕорбут, отделениебыт командира, кини үтүөтэ-өҥөтө, билигин санаатахха, олус улахан эбит» диэн Өлөксөөн Колодезников ахтыбыт.
Ол кэм туһунан үлэ бэтэрээнэ Н.С. Николаев суруйуутуттан ааҕабыт. «Кириэс Халдьаайыттан И.В. Севостьянов 1943 с. саас Харьков анныгар сэриигэ станковай пулемёту сосуһан, Мэҥэ Алдантан Александр Афанасьевич Колодезниковтыын бииргэ сылдьыбыттара. Кинилэр бааһыран, санчааска эмтэнэ сытан, 1943 с. кулун тутар 20 күнүгэр билиэҥҥэ түбэспиттэр.
Харьков куоракка эргэ түрмэҕэ хаайбыттар. Онно сахалар балайда эбиттэр. Мэҥэ Алдантан А.А. уонна В.П. Колодезниковтар, П.И. Николаев. Кириэс Халдьаайыттан И.В. Севостьянов, К.Н. Мекюрдянов, С.Е. Бравин. Билиэҥҥэ ньиэмэс хирурдара Севостьянов уҥа атаҕын быспыттара диэн уос номоҕо баар» диэн Н.С. Николаев суруйар.
Власовец буолбатаҕа чахчы
Иван Севостьяновы аны “власовец үһү” диэн сурах баара. Ол олоҕо суох кэпсээн курдук. Генерал Власов аармыйата төгүрүктээһиҥҥэ 1942 с. саас, сайын түбэспитэ. Бэйэтэ от ыйын 11 күнүгэр Туховежи дэриэбинэҕэ биир дьиэҕэ киирбитэ, ыстаарыста дьиэтэ буолан хаалар. Баанньыкка ас тардан киллэрэн баран, таһыттан хатыыр уонна ньиэмэстэргэ тыллаан туттарар.
Иван Севостьянов ол кэмҥэ аармыйаҕа саҥа ыҥырыллар. Онон хайдах да кини аармыйатыгар киирэр кыаҕа суох.
Аны генерал Власов ньиэмэстэргэ аармыйаны 1944 сыл бүтэһигэр тэрийэр. Биһиги киһибит ол кэмҥэ аҥаар атахтаах билиэҥҥэ сылдьар. Оннук киһи ол аармыйаҕа киирэр кыаҕа суох. Биирдэ санаан көрдөххө, көннөрү саллаат сулууспалыыр аармыйатыттан ханна соҕотоҕун туспа барыай?
Севостьянов Иван Власьевич диэн ааттаах. Ону саха киһитэ Власьевиһы Былаасабыс диэн ааттыан, устунан билиэҥҥэ түбэспит киһини власовец да диэн сөп.
Сэрииттэн кэлэн баран, Н.С. Николаев суруйарынан, биһиэннэригэр хаайыыга олорботох курдук. Дьэ, итиннэ биир дойдулаахтара туораппакка, үҥсүбэккэ олорор, үлэлиир кыах биэрбиттэрин хайҕыахха эрэ сөп.
Сэриигэ – сэттэ Неймохов
Мэҥэ Алдантан мин кэргэним убайдара сэриилэспиттэрэ: Е.М. Неймохов, И.М. Неймохов, М.Д. Неймохов, Д.Н Неймохов, П.Н. Неймохов.
Өссө итиннэ атын дьоҥҥо иитиэххэ биэрбит Е.К. Булдаковы (Неймоховы) киллэриэххэ сөп.
Итиэннэ үлэ фронугар сылдьыбыт А.К. Неймохов-Чөөмпөөрү.
Неймоховтартан Д.Н. Неймохов сэрии толоонугар охтубута, атыттар улаханнык эчэйбэккэ, бары этэҥҥэ тыыннаах эргиллибиттэрэ. Арай П.Н. Неймохов уһаабатаҕа, уолун Уйбаанчыгы төрөтөөт бараахтаабыт этэ.
А.К. Неймохов-Чөөмпөөр бииргэ төрөөбүт балтыларын, Неймоховалары, билиһиннэриим. Мария Неймохова куоракка киирэн, тыйаатыр дириэктэрэ Тарас Местниковка кэргэн тахсан, оҕо-уруу тэнитэр. Олортон Опера уонна балет тыйаатырын солиһа Юрий Местников, биллиилээх диктор Лира Белолюбская төрөөбүттэрэ.
Иккис балыс Сунтаарга кийиит буолбута. Кэргэнэ Килибеев диэн. Уола Ньургун Килибеев Сунтаарга баһаарынай чааска үлэлээбитэ. Ньургун сиэнэ быйыл хапсаҕайдаһан, Грузияттан кэлбит икки миэтэрэ үрдүктээх, 200-чэкэ киилэ ыйааһыннаах бухатыыры кыайан, сахаларга үрдүк үөрүүнү бэлэхтээн соһутта. Ол бөҕөс охтон, көбүөр үрдүнэн көтөн иһэр хаартыската тарҕанна, өссө «грузинские авиалинии» диэн суруктаах.
Үтүөкэн дьон этэ
Мэҥэ Алдаҥҥа чугас ыалбыт Борокуоппай Кривошапкин сэрии кыттыылааҕа олорбута. Сахаҕа бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээҕэ. “Борохуот трюмуттан 4 куул бурдугу сүгэн, кирилиэһинэн таһаарара” диэн кэпсээн баара. Ол аата 200 киилэттэн ордугу. Айыкка да. Ол эрэн буолуон сөп, күүстээҕэ тас көрүҥэр биллэр этэ.
Сэриигэ Калинин уонна Ленинград куораттар икки ардыларыгар 1941-1942 сс. сэриилэспит. Хаҥас санныгар ыараханнык бааһыран, дойдутугар төннүбүт. Кини уола Коляны кытта мин кэргэним Дьөгүөр доҕордоһоллоро.
Аммосов Василий Васильевич диэн сэрии кыттыылааҕын көрөр этим. Буденнай курдук бытыктаах, бэрт астык көрүҥнээх киһи этэ.
Кини ахтыытыгар нуучча доҕотторун уйадыйа кэпсиир. Төһө да нууччалыы билбэтэр, анараалар сахалыы билбэтэллэр, син өйдөһөр эбиттэр. Курскай тоҕойго сэриини ахтыбыт, онно бааһырбыт. «Кыһыл сулус» уордьанынан наҕараадаламмыт.
Кини кыыһа Галина Мэҥэ Алдаҥҥа бибилэтиэкэҕэ өр сыл үлэлээбитэ, сүрдээх иистэнньэҥ, норуот маастара. Уола тиис бырааһа этэ, наһаа эйэҕэс-сайаҕас, уус-уран самодеятельность актыыбынай кыттыылааҕа, үҥкүүһүт бэрдэ этэ. Кыра уолум тииһин эмтэтэн баран: «Самый лучший врач», – диэбитэ. Ол барахсан олохтон эрдэ туораабыта.
С.С. Чириков сэриигэ 1942 сыл от ыйын 7 күнүттэн 1944 сыл балаҕан 10 күнүгэр диэри сылдьыбыт. Арҕаа 2-с Украинскай фроҥҥа Харьков, Киев куораттарга, Курскай тоҕойго сэриилэспит. Түөртэ бааһырбыт, төрдүһүн уҥа атаҕар улаханнык бааһыран быстарбыт. Дойдутугар кэлэн, холкуоска, сопхуоска араас үлэҕэ үлэлээбитэ. Аҕата кинини 4 кылааһы бүтэттэрэн баран, салгыы үөрэҕин тохтотон, булка уһуйбута. Сорсуннаах булчут бэрдэ, бэйэтин туйаҕын хатарар уол гыммыта.
Мин кинини көрөр этим. Ыраас хааннаах, кыыс кэрэ сэбэрэлээх, киһини сэргэхситэр кэпсээннээх, сороҕор, омуннаах соҕус да буоллар, интэриэһинэй этэ. Бэйэтэ кэргэнэ, оҕото суох буолан, үлэ лааҕырыгар уһуйааччы, настаабынньык быһыытынан сылдьыбыта. Оҕолор кинини наһаа сөбүлүүллэрэ, батыһа сылдьаллара. Онно кини хайдах үлэлиири эрэ буолбакка, айылҕаҕа харыстабыллаах сыһыаны, сиэри-туому тутуһары үөрэтэрэ, такайара.
Сержант Колодезниковтар
Мэҥэ Алдантан бырааттыы Иван, Петр Колодезниковтар сэриигэ иккиэн сержант сыбаанньаламмыттара.
Иван Михайлович Колодезников аҥаар атаҕын тобугун аннынан быстарбыта, сэрии инбэлиитэ.
Кини инитэ Петр Михайлович Колодезников сэриигэ кавалерист буолбута. Биирдэ киниэхэ бакыаты тиксэрэргэ сорудахтаан ыыппыттар, связной оҥорон. Атынан айаннаппыт. Ньиэмэстэр буомбалыылларыгар түбэспит. Ата таптаран өлбүт. Онон атын ыҥыырын эҥин устан, туппутунан сатыы барбыт.
Чааһыгар төннөн иһэн, эмиэ ньиэмэс сөмөлүөтэ эккирэтэ сылдьан ытыалыырыгар түбэспит да, хата, тыыннаах ордубут. Хамандыыра сөрү диэн сөхпүт, ол өлбүт атын ыҥыырын, үүнүн, тэһиинин бырахпакка илдьэ кэлбитин. Саха киһитэ төһө кыалларынан илдьэ кэлэр буоллаҕа, оччо сэбиргэли бырахпат.
Кинилэри мин көрөр этим. Егор Неймохов таайын Миитэрэй Кынтояров кэргэнэ Мария кинилэр бииргэ төрөөбүт балтылара.
Кинилэргэ наар ыалдьыттыырбыт. Иккиэн сүрдээх ырыаһыттар, бары да ырыа куттаах дьон. Иван Михайлович кэргэнэ Саха АССР үтүөлээх артыыската, тыйаатыр солистката Марфа Васильева.
Петр Михайлович Колодезников Уус Тааттаҕа олохсуйбута. Таатталар кэнсиэрдэригэр наар кыттара. Хара кителигэр уордьаннарын, мэтээллэрин туора иилинэн, хап-хара куудара баттаҕа өрүкүйэн ыллыы турара билигин да харахпар көстөн кэлэр.
Ини-бии Березиннэр
Александр Прокопьевич, Прокопий Прокопьевич, Роман Прокопьевич Березиннэр сэриилэспиттэрэ. Дьиҥинэн, 4 этилэр.
Саамай улаханнара Петр Прокопьевич Березин Кыһыл Аармыйаҕа 1942 с. ыҥырыллан баран иһэн, фроҥҥа тиийбэккэ ыалдьан, аара тыына быстыбыт.
Роман Прокопьевич Березин 7 кылааһы бүтэрэн баран, тыа хаһаайыстыбатын техникумун үөрэнэр. Өймөкөөҥҥө ветеринарынан үлэлиир. Ол эрээри дойдутун көмүскүүр баҕата баһыйан, Дьокуускайга национальнай байыаннай оскуолаҕа үөрэнэ киирэр.
Бүтэрбитин кэннэ, Судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтигэр үлэҕэ ыҥыраллар. Ити хайысханан Дьокуускайга, Өлөөҥҥө үлэлиир. Онтон Москубаҕа үөрэҕин үрдэтинэ барар. Нөҥүө сылыгар онно ыалдьан өлөр. Новодевичьей кылабыыһаҕа көмүллэр. Ити кылабыыһаҕа оччолорго да мээнэ киһи көмүллүбэт этэ. НКВД линиятынан үлэлээн ситиһиилэммит буолуохтаах диэн сабаҕалыыбын.
Александр Прокопьевич Березин Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрбитэ. Ол кэннэ Чурапчыга үөрэх салаатын инспекторынан үлэлээбитэ. Онтон Саха национальнай байыаннай оскуолатыгар үөрэнэр.
Салгыы Свердловскайдааҕы байыаннай училищеҕа үөрэнэ киирэр. Манна үөрэнэ сылдьан, бэйэтин кыанар чаҕылхай спортсмен быһыытынан көрдөрбүтэ. 1941 сыллаахха старшай лейтенант званиелаах үөрэҕин туйгуннук бүтэрэн, Украинаҕа Дрогобыч куорат чугаһыгар турар 34-с мотострелковай полкаҕа взвод хамандыырынан ананар. Кини бэс ыйын 25 күнүгэр уоттаах сэрии толоонугар сырдык тыына быстыбыта. Сэрии буолбута 3-с күнүгэр биир бастакынан сэрии сиэртибэтэ буолар дьылҕаланар.
Хаартыскатын көрдөххө, уол да уол, бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах саха чулуу ыччата. Кини бииргэ үөрэммит доҕоро майор Н.П. Аргунов ахтар. Свердловскайга үөрэнэ сылдьан, курдаһан тустууга күрэхтэһии буолбут. Александр уҥуоҕунан кыра буолан баран, сүрдээх күүстээх этэ. Ол тустууга 5 бэйэтиттэн быдан улахан уолаттары кыайбыт. Гранатаны быраҕыыга кыайан училище хамандыыра генералтан 25 солк. наҕараадаламмыт. Турникка сүрдээҕин эргичиҥниирэ, 25 миэтэрэлээх спортивнай сааланы илиитинэн хааман туоруура. Чахчы байыаннай буоларга ананан төрөөбүт курдуга. Үөрэхтэрин бүтэрэн баран, Украинаҕа тус-туспа чааска түбэспиттэр.
Александр убайыгар Р.П. Березиҥҥэ телеграмма ыыппыт «Немецкэй фашистары утары Ийэ дойдубун көмүскүүр кыргыһыыга бардым” диэн. Ити кини тиһэх суруга…
Прокопий Прокопьевич Березин хапытаан буолар баҕатын толорон, Дьокуускайга речной училищеҕа сахаттан биир бастакынан үөрэнэ киирбитэ. Онтон сэрии буолбута. Үөрэҕин бүтэрэр дипломун кытары бэбиэскэ туппута.
Тихоокеанскай флокка сулууспалыы барбыта. Милитаристскай Япония хаһан баҕарар саба түһэр кыахтааҕа. Онтон кистэлэҥ бирикээс кэлбит. Аатырбыт разведчик Рихард Зорге «Илинтэн биһиэхэ саба түһүү буолбат» диэн биллэриитин кэннэ Прокопий Березиннааҕы Балтийскай флокка көһөрөннөр, хараабыллара блокадаламмыт Ленинграды көмүскүүллэр. Аһы-үөлү «олох суолунан», Ладоганан, таһар тырааныспарга куттал суох буолуутун хааччыйаллар. Ньиэмэс сөмөлүөттэрэ буомбалыыллар. Байыаннай хараабылга буомба да түһэр кэмэ баара. Кини нэһиилэ тыыннаах ордор. Буомба үлтүркэйэ атаҕын табар, онто дьарҕа буолан эрэйдэнэр. Блокада бүтүөр диэри онно сулууспалыыр. Онтон төттөрү илин бараллар. Амурскай байыаннай флотилияҕа ананар. Дьоппуону утары сэриигэ охсуһар.
Прокопий Березин сиэнэ Виктория Якушеваны кытта Президент уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатыгар бииргэ үлэлээбитим. Наһаа үчүгэй кыыс, уһун курбуу уҥуохтаах, ис киирбэх дьүһүннээх, сэмэйинэн, хайдах эрэ, Тургеневскай барышняны санатара. Инньэ диэн бэйэтигэр эппиттээхпин. Үтүө киһи сыдьаана эмиэ үтүө буолар буоллаҕа. Прокопий Прокопьевич үйэтигэр чөл олоҕу тутуһара, сүрдээх бэрээдэктээх дииллэрэ. Үйэтин тухары борохуот хапытаана. «Киренск», «Крупская» судноларга, саамай элбэхтик «Пропагандист» аалынан устубута. Киниэхэ үлэлиир улахан чиэс буолара. 32 сыл тухары биир да саахала, алдьаныыта суох үлэлээбитэ. Речниктэр ытыктыыр киһилэрин ытыктыыллар.
Егор Неймохов оҕо эрдэҕинэ аҕата Петр Михайлович сакаастаан, сабыс-саҥа бэлисипиэт аҕалан үөрдүбүт этэ. Ол Дьөгүөр оҕо сааһын биир кэрэ өйдөбүлэ буолбута. Муус маҥан формалаах хапытаан кылабачыгас сабыс-саҥа бэлисипиэти трабынан түһэрэн иһэрэ наһаа үчүгэй хартыына буолуохтаах.
Саамай кыра бырааттара Афанасий Прокопьевич Березин оҕо сааһы сэрии кэмигэр ааспыта.
Холкуоска улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Тыыл бэтэрээнэ буолбута. Кэлин лесхоз, райтоп тэрилтэлэригэр үгүс сылларга үлэлээбитэ. Үлэ бэтэрээнэ, Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх мэтээллэрин кавалера, Мэҥэ Алдан бочуоттаах олохтооҕо, Саха сирин бочуоттаах аҕам саастаах бэтэрээнэ, 6 оҕо амарах аҕата, элбэх сиэн, хос сиэн эйэҕэс эһэтэ.
Дьэ, ити курдук Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 4 быраат Березин ыҥырыллар, үс Березин офицер этэ, хорсуннук сэриилэспиттэрэ. Бэһис Березин оҕо сылдьан сэрии кэмигэр холкуоска үлэлээбит тыыл бэтэрээнэ.
Мэҥэ Алдаҥҥа үлэлии сылдьан, Афанасий Березиҥҥэ Кыайыы күнүнэн эҕэрдэлээн, ыллаан, сибэкки дьөрбөтүн биэрбиппит. Сырдык хааннаах бэрт сэргэх оҕонньор наһаа үөрбүтэ.
***
Ити курдук Мэҥэ Алдантан сэрии кыттыылаахтарын сорохторун кытта алтыһан, көрөн ааспыттаахпын, олору сурукпар тистим.
Кэргэним Егор Неймохов барыларын киэн тутта ахтара, оҕо сааһын үтүө өйдөбүллэрэ этэ.
Улуу Кыайыы 80 сыла буолла. Бэтэрээннэр барахсаттартан ахсааннаах киһи билигин тыыннаах хааллаҕа. Биһиги өрүү кинилэри ахтан-санаан ааһабыт.
Мария Неймохова.
08.05.2025 с.
