4 дня назад 285
Эргиллэн кэлэн, эйэлээх олоҕу тутуспута
1941 с. Дьокуускай куорат военкоматыгар өстөөҕү сонно үлтү охсор санаалаах дохсун комсомолецтар көтөн түһэн, сэриигэ ыытарга бэбиэскэ көрдүүллэр. Оччолорго саханы маассабайдык саллаакка ыытыы өссө буола илигэ.
Олор истэригэр мин аҕам Иван Николаевич Никонов баара. Кини Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрэн, Кэбээйигэ учууталынан ананан баран иһэрэ.
Балаҕан ыйын 1 күнүгэр учуобунньук-тэтэрээт кыбыныылаах, уруучука-харандаас тутуурдаах кылаас аанын үөрэ-долгуйа аһыан оннугар, бэйэтэ тылланан, саллаат сиэрэй синиэлин кэтэн, илиитигэр бойобуой бинтиэпкэни тутан, адьырҕа өстөөҕү утары туруммута…
Үөрэххэ баҕалаах буолан
Аҕам Иван Николаевич 1913 сыл ахсынньы 3 күнүгэр Боотурускай улууһун (билиҥҥинэн Чурапчы) Хадаар нэһилиэгэр Тыаһыыр аҕатын ууһун быстар дьадаҥы ыалыгар 17-с оҕонон күн сирин көрбүт.
Ийэтэ Мэлдьэхси, Кузьминнар кыыстара Екатерина Иннокентьевна. Кини аҕабыт Уйбаан 1,5 саастааҕар, 18-с оҕотун оҕолоноору, олохтон туораабыт.
Аҕата Николай Павлович дьадаҥы буолан, элбэх оҕотун иитээри, баайдарга төбө, туйах, ис-үөс иһин кыһыннары-сайыннары үлэлээн муҥнанара. Балтараалаах кырачаан Уйбаанчыгы үксүн эдьиийэ Варвара, убайа Ньукаам көрөн-истэн, иитэн, киһи хара гыммыттар. Онон кини олох кыра сааһыттан ийэ таптала диэни билбэккэ улааппыт.
Дьадаҥы дьон оҕото буолан, “оскуола паартата” диэҥҥэ үөрэммэтэх. 1927 сыллаахха убайдарын кытта ликбезкэ үөрэммит. Онтон 2 сыл устата бэйэтэ ыаллары кэрийэ сылдьан, улахан дьону ааҕарга, суруйарга үөрэппит.
1930 сыллаахха Тыаһыыр аҕатын ууһун 15 ыала тэрийбит “Сырдык тардыы” табаарыстыбаҕа суотчутунан үлэлээбит. Үөрэххэ баҕалаах уол нэһилиэгин сэбиэтиттэн ыспараапка ылан, Дириҥ 7 кылаастаах оскуолатыгар III кылааска үөрэнэ киирэр.
1938 сыллаахха бастыҥнар кэккэлэригэр бүтэрэн, салгыы Чурапчытааҕы педагогическай училищеҕа үөрэнэ тиийэр.
Училищены 1941 сыллаахха, оруобуна сэрии саҕаланнаҕын күн, бэс ыйын 22 күнүгэр бүтэрэр.
Кырдьаҕас саллаат күннүгүттэн
“1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрэн, ити күн выпускной биэчэрбит буолбута. Ити кэмҥэ Чурапчыга спартакиада буола турара. Биһиги волейболга күрэхтэһэ киирбиппит. Кэлбиппит, оонньуу уурайбыт, дьон бары муҥур-соҥур буолбут. Милииссийэлэр дьону хомуйа, ыалларынан ыҥыртыы сылдьаллар. Онтон миитин оҥорон, райком сэкирэтээрэ Платонов сэрии буолбутун иһитиннэрдэ. Миитиҥҥэ хас да киһи тыл эппитэ. Училищебыт дириэктэрэ Потапов эмиэ тыл эттэ. Сүрдээх этиилэр буоллулар, оннооҕор сорохтор сэриигэ барарга тылланнылар… Нөҥүө күнүгэр бары дойдубутугар тарҕастыбыт. Тиийэн, дьоммутугар кэпсиибит да, ким да итэҕэйбэт... Онтон ыһыахтар миитиннэригэр тиийэн, дьэ, истэн итэҕэйдилэр…
Мин дьиэбэр тахсан, аҕыйах хонукка сынньанан баран, өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин наркомун бирикээһинэн Кэбээйи оройуонугар учууталлыы бараары, Дьокуускайдыыр буоллум. Тиийээт, хаһыа да буолан, оччотооҕу комсомолец уолаттар, дохсун санаабытыгар, өстөөҕү сонно тута кум-хам тутаары, военкомакка тиийбиппит... Куораттан сэриигэ барбыппын, бэл, нэһилиэгим дьоно билбэккэ хаалбыттара…
1941 сыл Чита куоракка Забайкальскай байыаннай уокурукка связистар батальоннарыгар кабельнай ротаҕа телефониһынан, рядовой саллаатынан 1942 сыл ыам ыйыгар диэри сулууспалаабытым.
1942 сыл ыам ыйыгар Монгольскай Норуодунай өрөспүүбүлүкэҕэ барар аармыйаны кытта ыыппыттара. Улан-Баторынан, Чайболсан куоратынан, ол таһынааҕы уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн истиэпкэ – границаҕа – японецтары тоһуйар аармыйаҕа сулууспалаан, кытаанах байыаннай бэлэмнэниини ааспытым.
1943 сыл тохсунньуга арҕаа сэриилэһэр аармыйаҕа 300-кэ киһини талан, Курскай куоракка кимэн киирэн иһэр ааармыйаҕа көмөҕө ыыппыттара. Онно хабыллан барсыбытым. Тиийэрбитин кытта: “Курскай куораты босхолоһо бараҕыт”,- диэн, массыыналарга олортулар да, Курскай диэки куугунатан кэбистилэр. Курскайга түүн хабыс-хараҥаҕа тиийдибит. Дьэ, доҕоор, тыас-уус, таах сир ньиргийэ олорор. Халлааҥҥа өстөөх сөмөлүөттэрэ быыстала суох көтөн кэлэн бомбалаан тиҥийэллэр, ол аайы үөһэттэн уот кутаа таҥнары саккырыыр, тула инчэхэй эттээх тулуйбат ньиргиэрэ… Үөһэ тыас, аллара тыас. Бирээмэ сир дьигиһийэ олорор. Дьэ, бу аатырар Курскай-Орловскай уот тоҕой диэн кыырыктаах кыргыһыы этэ.
“Сэриилэспэккэ, манна өстөөх бомбатыттан эрэ өлөр дьон буоллахпыт…” – дэһэбит. Онтон куоракка чугаһаан иһэн, бокуойа суох ытыалаабытынан, сэриилэспитинэн бардыбыт. Халлаан дьэҥкэччи сырдыыта Курскай куораппыт өстөөхтөн босхолонно. Ол аата мин Сталинграды босхолоспут Кыһыл Знамялаах 37-с гвардеейскай дивизия 109-с гвардеейскай полкатын ручной пулеметчига, станковай пулемекка 2-с нүөмэрдээх ытааччы гвардеец буолан, Курскай куораты ылсан, олунньу ый устата сэриилэстим.
Онтон биһигини Орел куорат туһаайыытынан салгыы өстөөҕү эккирэтэр аармыйаҕа холбоотулар. Арҕаа диэки куотан иһэр өстөөҕү эккирэтэн, 20-чэ дэриэбинэни утум-ситим босхолотолоон, иннибит диэки тоҕо солоон баран истибит…
Сэрии уотун ортотунан сылдьан, элбэх хаан тохтуутун, өлүүнү-сүтүүнү көрөн, сорох түбэлтэлэргэ күн туллуох, күҥэһэ быстыах түгэннэригэр да кииртэлээн ыларбыт… Үтүөкэннээх доҕоттору көмөр-харайар бокуойа суох буолан, хонууга, хаар үрдүгэр, хара суор аһылыгар хаалларан барыы, бааһырбыт табаарыстаргын уот буулдьа ортотуттан таһаарабын диэн, өстөөх буулдьатыттан өлө сыһыы… Барыта баара…
Ордук биир кыргыһыы – Орел куораттан чугас баар дэриэбинэни (аатын өйдөөбөппүн) босхолооһун – мин өйбөр-сүрэхпэр иҥэн хаалбыт. Оннук суостаах-суодаллаах этэ…
Батальоммутун саҥа кэлбит эдэр лейтенант салайбыта. Кимэн киирэр күммүтүгэр сарсыарда халлаан үөл-дьүөл сырдыыта бардыбыт. “Сири-уоту, суолу-ииһи билэр киһини сирдьит ылаҕыт дуо?” диэбиттэрин, биһиги хамандыырбыт: “Хараҕа суох дьоҥҥо дылы туохпут сирдьитэй? Аармыйа сирдьиккэ наадыйбат”, – диэн, төрүт аккаастаан кэбистэ. Онон бэйэбит бардыбыт, ол гынан көҥүс аппатынан киириэхтээхпитин, сирин билбэккэ, адьас көнө хонуунан, бурдук бааһынатынан киллэрэн кэбистэ. Оруобуна өстөөх обороналана сытар сиринэн уун-утары киирэн биэрдибит. Биһигини кус курдук ытан ныһыйдылар. Чаас курдугунан 200-кэ киһиттэн 15-һиэ эрэ хааллыбыт. Хамандыырдарбыт бары өллүлэр, ол иһигэр эдэр лейтенант эмиэ. Хата, эрдэ көмө көрдөөн, связист ыыппыттар эбит.
Өстөөхтөр 100-кэ миэтэр сиргэ сыталлар. Салалтаны Сталинграды босхолоспут отделение хамандыыра сержант уол ылла. Уон бэһиэ буолан аппа-хотоол сири булан, чөмөхтөһөн сытабыт. Бары бинтиэпкэлээхпит. Биир дьааһык ботуруоннаахпыт, үстүү гранаталаахпыт, биир ручной пулеметтаахпыт. Өстөөххө харса суох уоту аһа сытабыт. Хаманедыыр уолбут халампааһынан көрө сытан этэр: “Ньиэмэстэр биһиги аҕыйахпытын биллилэр, билиэн ылаары гыналлар. Харса суох ытыалааҥ, үс гранаккытын бэлэмнээҥ. Өстөөх саба түһүүтүгэр, икки гранатаҕытын өстөөххө быраҕаарыҥ, биирин бэйэҕитигэр эһэр гына бэлэмнэниҥ. Ким да билиэн барыа суохтаах...”- диэтэ.
Өстөөхтөр биһиги диэки кимэн киирэн иһэн, тоҕо эрэ, төттөрү чугуйдулар… Ол кэмҥэ уҥа өттүбүтүттэн “Ураа!” хаһыы ньиргийдэ, саппааска сыппыт батальон көмөҕө кэлэн өрүһүйдэ. Дэриэбинэ ылылынна…
Субу аҕай баар 200-кэ бойобуой доҕотторбут сэриилэһии кэмигэр сэймэктэнэн хаалбыт суоһар түбэлтэлэрэ, өлөр-тиллэр охсуһуу ортотугар эмискэ дуораһыйбыт “Ураа!” хаһыы аҕалбыт үөрүүтэ миэхэ үйэ-саас тухары умнуллубаттык иҥэн хаалбыт.
Орел куораты эргийэн, “котеллаан” ылыыга биһиги дивизиябыт соҕуруу өттүнэн барарга түбэспитэ. Соҕуруу дойду сопхуостарын кииннэрэ кыра буолбатахтар, бэйэлэрэ агрокуораттар буоллахтара дии. Дьэ, ити курдук хас да дэриэбинэлэри босхолоон, куораты эргийэ көтөн, куораты хоту өттүнэн барбыт бэйэбит дьоммутугар холбостубут. Орел куорат “котелга” ылылынна диэн буолла, аны кимэн киирэн ыларбыт эрэ хаалла…
1943 сыл кулун тутар 6 күнүгэр Орел куораты босхолуур кимэн киирии кыырыктаах кыргыһыытыгар хаҥас санным хаптаҕайын курдары ыттаран, ыараханнык бааһыран, сэрии хонуутуттан туораабытым..
Рязань, Магнитогорскай куораттар байыаннай госпиталларыгар 5 ый сытан, 2-тэ эпэрээссийэлэнэн, эмтэнэн, ахтылҕаннаах дойдубар, дьоммор-сэргэбэр күһүн атырдьах ыйыгар тиийэн кэлбитим».
Олоҕун ыччаты иитиигэ анаабыта
Орел куораты ылыы кини тиһэх кыргыһыытынан буолбута. Ол ааспыт суостаах сыллар кэрэһиттэринэн “Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии” II степеннээх уордьана,“1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Германияны кыайыы иһин”, “Медаль Жукова”, “Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин”, “Үлэ бэтэрээнэ”, “В.И. Ленин 100 сыла туолуутун бэлиэтээн, килбиэннээх үлэтин иһин”, “Ветеран степного, 2-го Украинского, Забайкальского фронта 1945-1990 гг.”, “Гвардия СССР”, о.д.а. элбэх бойобуой мэтээллэрэ кини түөһүн киэргэппиттэрэ.
Сэрииттэн кэлээт да, Чурапчы оройуонун Дириҥ 7 кылаастаах оскуолатыттан педагогическай үлэтэ саҕаланар.
Манна 2 сыл үлэлээт, Хайахсыт начаалынай оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн ананар. Үлэҕэ киирээт, оройуоннаҕы үөрэх салаатыгар, райсовекка, райкомҥа күүскэ туруорсан, Хайахсыт оскуолатын “семилетка” оҥотторор. 3 сыл таһаарыылаахтык үлэлээбитин кэннэ, Чакыр начаалынай оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн аныыллар.
Чакырга 1948 сылтан оскуола, интэринээт сэбиэдиссэйинэн, кэлин 8 кылаастаах оскуолаҕа начаалынай кылаас учууталынан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри эҥкилэ суох үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.
Кини үөрэппит оҕолоруттан үгүс үтүө үлэһит дьон таҕыстылар: учуутал идэтин ылбыт, “Саҥа олох” хаһыат кэрэспэдьиэннээбит, хас да кинигэлээх Филиппов Николай Васильевич, сааһын тухары салайар үлэһит, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Адамов Гаврил Иннокентьевич тыа хаһаайыстыбатын Бочуоттаах бэтэрээнэ Сергеева Александра Ивановна, СӨ култууратын туйгуна, саха литературатын бастыҥ пропагандиһа, үрдүк үөрэхтээх бибилэтиэкэр Васильева Пелагея Ивановна, тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ, тойуксут Михайлов Софрон Васильевич уо.д.а.
Аҕабыт Никоновтар педагогическай династияларын төрүттээбитэ. Билигин бу учуутал удьуор утума 27 чилиэннээх. Уопсай ыстааспыт – 706 сыл. Өссө да биир оччо эдэр дьон учуутал бочуоттаах идэтин талан, үлэлии-үөрэнэ сылдьаллар. Оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, кийииттэрэ, күтүөттэрэ, аймах дьоно өрөспүүбүлүкэбит араас улуустарыгар кини иитэр-үөрэтэр үлэтин салгыыллар, сарсыҥҥы олохпут уйгутун уһансаллар
Төрөппүттэрбит алгыстарынан
Чакыры иккис төрөөбүт дойду оҥостубута. Олоҕун аргыһа Парасковья Михайловнаны кэргэн ылан, 50-ча сыл устата ытык ыал дэтэн, дьоллоох олоҕу олорбуттара. Сэттэ 7 оҕону улаатыннаран, ыал-күүс оҥортоон, 17 сиэн оҕону, сүүрбэттэн тахса хос сиэни көччөх гынан көтүппүттэрэ.
Аҕабыт Иван Николаевич үүнэр көлүөнэни иитэр кэскиллээх үлэтигэр, араас уопсастыбаннай-партийнай дьаһалларыгар ийэбит Парасковья Михайловна эрэллээх көмө, бигэ тирэх буолара.
Кинилэр: «Киһи үлэттэн эрэ киһи буолар, дьоллонор», – диэн мэлдьи этэллэрэ. Ол баҕалара туолан, кыргыттара Екатерина, Евдокия, Мария, уолаттара Сэмэн, Уйбаан, Николай, Михаил Никоновтар – үлэттэн илиилэрин араарбат дьон. Кинилэр сатаабатахтара диэн суох, бары дьиэлээх-уоттаах ыал ийэлэрэ, аҕалара.
«Киһи – айылҕа оҕото, сорҕото» диэн, төрөппүттэрбит айылҕаҕа тапталы, ытыктабылы иҥэрбиттэр. Айылҕа биэрэр бэлэҕин, быйаҥын таба туһанарга үөрэтэллэрэ. Батыһыннара сылдьан, булка-алка, үлэҕэ-хамнаска уһуйаллара.
“Төрөөбүт тыл – норуот тыына, сайдар кэскилэ” диэн бэлиэтээн, уран тыл сүөгэйин-сүмэтин иҥэрээри, уус-уран кинигэни ааҕарбытын ирдииллэрэ.
Саха киһитигэр үөрэх салгын курдук наадатын өйдөтөллөрө. Онуоха аҕабыт Иван Николаевич 50-ча сыл иитэр-үөрэтэр, салайар үлэҕэ үлэлээн, тус бэйэтинэн холобур буолбута.
Сааһын тухары салайар үлэҕэ эриллибит кырдьаҕас хомуньуус хара өлүөр диэри маҥнайгы сүһүөх партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн, норуодунай хонтуруол бэрэссэдээтэлинэн, сельсовет сэкирэтээринэн, төрөппүт кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн, партийнай лекторынан үлэлээбитэ. Сыралаах үлэтэ үгүс Бочуотунай грамотанан, Махтал суруктарынан наҕараадаламмыта.
Иэйиинэн илгийэр булумньу
Биһиги аҕабыт, эһээбит Иван Николаевич Никонов суруйбут хоһооннорун, бичийбит черновик-блокнотун буорах сыттаах фроннааҕы кумааҕыларын хаалаабыт суумкатыттан булан олус үөрдүбүт.
Ис санаатын сааһылаан, наардаан, хоһоон тылынан тиһэргэ холонор эбит. Ол да иһин педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан бииргэ үөрэнэр оҕолорун хоһоон суруйарга холоммут бичиктэрин көннөрөр эбит буоллаҕа.
Киһи дууһатынан айбыт хоһоонноро-оҕолоро өрүү сүрэҕэр чугастар, истиҥнэр… Сэмэй буолан, кини ону хаһан да дьоҥҥо көрдөрбөтөх, аахтарбатах.
Эһээлэрин удьуордаан, сиэннэрэ Евгений Никонов “Айар тыл алыба”, Константин Осипов “Таптыыр сахам тылынан” диэн хоһоон кинигэлээхтэр.
***
Улуу сэрии ыар толоонуттан тыыннаах эргиллэн кэлэн, эйэлээх олоҕу тутуһууга үтүө суобастаахтык, бэриниилээхтик үлэлээбит аҕам А.Н. Никонов туһунан ахтыыбын кини бэйэтин хоһоонунан түмүктүүбүн:
Ийэ тыл илгэтин иҥэрбит,
Үөрэҕи, сайдыыны ылынар,
Үлэни үрдүккэ кынаттыыр
Үтүөкэн көлүөнэ үүнүөхтүн!
Суруйда кыыһа Екатерина Ивановна Осипова (Никонова), Учууталлар учууталлара, Никоновтар педагогическай династияларын баһылыга
