Саха саллаата Гаанньа

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Сэбиэскэй Сойуус фашистскай Германияны кыайбыта 80 сылын бэлиэтээри сылдьабыт. Онон Улуу Кыайыыны уһансыбыт аҕаларбыт, эһэлэрбит тустарынан ахтан-санаан ааһарбыт ытык иэспит буолар.

Бу сэриигэ Сэбиэскэй Сойуус кыайбытын түмүгэр биһиги эйэлээх олоххо олорон кэллибит. Ону билигин араастаан сыаналааччылар кытта бааллар, сорох аныгы ыччат бу сэрии туһунан соччо билбэт да, сэҥээрбэт даҕаны. Ол иһин аҕаларбыт, эһэлэрбит хайдах сэриилэспиттэрин туһунан ыччакка арыый интэриэһинэй гына суруйан тиэрдэ сатыахтаахпыт.

Наҕараадаҕа түһэрэн испэттэр этэ

Сэрии кыттыылаахтара сэрии туһунан урут соччо кэпсээбэттэр этэ. Ону мин аҕабынан билэбин. Тоҕо диэтэххэ, сэрии диэн өлүү-сүтүү, сүрдээх ыарахан тиэмэ. Аны урут ол туһунан бэйэбит да сэҥээрэн ыйыталаспат этибит.

Арай биирдэ эрэ аҕам Гаврил Андреевич Неустроев хайдах сэриилэспитин кэпсээбитэ. Оскуола үбүлүөйүгэр табаарыһа, Албан Аат уордьан толору кавалера Дмитрий Ананьевич Петров кэлбитэ. Кини биһиэхэ хоммута уонна аҕабынаан түүнү быһа кэпсэппиттэрэ. Ону мин бырааппынаан Ганялыын сэргээн истибиппит.

Үс Албан Аат уордьаннаах киһи Дьоруойга тэҥнэһэр, ол иһин Дмитрий Ананьевиһы Саха Саарына диэн ааттыыбын. Кини 1-кы Белорусскай фронт 65-с танковай биригээдэтин пулеметчигынан, 1944 сылтан хорсуннук сэриилэспитин туһунан кэпсээбитэ. Аҕабынаан кэпсэтиилэригэр хамандыырдарыгар хом санаалаахтарын өйдөөн хаалбыппын. Кинилэр иккиэн: “Биһиги нууччалар эбиппит буоллар, наҕараадаларбыт балайда буолуохтаах этэ. Ону азиаттар буоламмыт, хамандыырдарбыт кыргыспыт түгэннэрбитигэр эппиэттиир сөптөөх наҕараадаҕа түһэрэн испэттэр этэ”, – диэн кэпсэппиттэрэ.

Марк Жирков кылааһыгар үөрэммитэ

Гаврил Андреевич Неустроев 1917 сыллаахха Таатта улууһугар Баайаҕаҕа төрөөбүтэ. Кыра эрдэҕиттэн Гаанньа диэн ааттыыллара. Гаанньа хара үлэҕэ эриллэн, бэйэтин балайда кыанар буола улааппыта. Сайын от охсуутугар Кутаама дулҕалаах үрэҕэр күн аайы 1 гааттан ордугу охсоро, уһуну 5 аҥаар миэтэрэттэн ордугу ыстанара.

1940 с. Саха тыйаатырыгар артыыһынан үлэҕэ киирбитэ. Ити дьыл тыйаатыр иһинэн тэриллибит музыкальнай-вокальнай кэлэктиип чилиэнинэн киирэн, 1-кы кууруһу бүтэрбитэ. Саха биллиилээх композитора М.Н. Жирков кылааһыгар үөрэммитэ.

Гаанньа артыыс буолар баҕатын Аҕа дойду Улуу сэриитэ мэһэйдээбитэ. 1941 сыл от ыйын 9 күнүгэр Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ байыаннай дьыалаҕа үөрэммитэ. Младшай сержант званиелаах миномет наводчига буолбута.

Казах табаарыһа быыһаабыта

Гаанньа куоракка үөрэммит буолан, нууччалыы холкутук кэпсэтэрэ. Туох эрэ дьээбэлээҕи таба этэн, дьону сатаан күллэрэрэ, инньэ гынан уопсай тылы түргэнник булара. Бэйэтин курдук, нууччалыы эмиэ олох үчүгэйдик билэр Азамат диэн казах уолун кытта табаарыстаспыта.

Биир үтүө күн фроҥҥа чугаһаан иһэн, маршал Семен Буденнай Доватор диэн генерала кавалерияҕа саллааттары сүүмэрдииригэр түбэспиттэр. Генерал акка үөрүйэх дьон диэн, азиаттары тала сатыыр эбит. Кини Гаанньалаах Азаматы испииһэгэр киллэрбит. Азамат азиат да буоллар, акка олоро үөрүйэҕэ суох эбит.

Хамандыырдара кылгас сынньалаҥ биллэрбитигэр, Гаанньа Азаматтыын чугас баар тимир суол ыстаансыйатыгар барбыттар. Онно улаханнык бааһырбыт саллааттар поезд кэлэрин кэтэһэ олороллор эбит. Олор аттыларынан ааһан истэхтэринэ, тохтотон кэпсэппиттэр. Гаанньа кавалерияҕа ылыллан эрэллэрин үөрэ-көтө кэпсээччи буолбут. Онуоха саллааттар: “Киһи эрэ буолларгыт, өлүү айаҕар барымаҥ”, – диэбиттэр. “Биһиги биир кыргыһыыга 200-тэн тахса буолан көнө хонуунан сүүрдэн истэхпитинэ, эмискэ тааҥкалар ытыалааннар, бэрт ахсааннаах киһибит ордубута. Хайдах да гынар кыахпыт суоҕуттан, доҕотторбутун сүтэрбит абабытыгар, тааҥкалар тимир куйахтарын саабыланан эттээн көрбүппүт”, – диэн кэпсии-кэпсии ытаспыттар.

Гаанньа табаарыһынаан төннөн кэлэн, балааккаларыгар киирэн, санааҕа ылларан олордохторуна, олох аттыларыгар генерал кинилэр хамандыырдарын кытта кэпсэтэрэ иһиллибит. Азамат эмискэ ойон туран: “Биһиги манна таах буулдьа аһылыга буолаары кэлбэтэхпит, фашистары кытта кыргыһаары кэлбиппит. Неустроев уонна мин кавалерияҕа барыахпыт суоҕа. Бу боппуруоска быһаарсыы буоллаҕына, хамандыырбыт бэйэтэ эппиэттиэҕэ”, – диэн улаханнык саҥарбыт. Гаанньа табаарыһын саҥатыттан куттаммыт, арааһа, туохха эрэ түбэһэр дьон буоллубут дии санаабыт.

Нөҥүө күнүгэр кавалерияҕа барар испииһэккэ Гаанньалаах Азамат ааттара сотуллубут. Гаанньа: “Үчүгэй табаарыстаах буоламмын, кавалерияҕа барартан быыһаан ылан, тыыннаах хаалбытым”, – диэн өлүөр диэри казах табаарыһыгар махтанара.

Сэрии саҕаланыытыгар Сэбиэскэй Аармыйа кавалериятын 4 корпуһун, 13 дивизиятын, сэриилэһэр чаас быһыытынан туттан, элбэх сүтүгү көрсүбүтэ. Ол гынан баран, кэлин маршал Г.К. Жуков кавалерияны сэриилэһэр чаастарга сыһыарыы быһыытынан киллэрэн, Москубаны көмүскүүргэ уонна өстөөх тыылыгар өтөн киирэргэ сатабыллаахтык туһаммыта.

Гаанньа миномет наводчигынан, расчет хамандыырынан хорсуннук сэриилэспитэ. Кини булчут уонна толкуйдуур дьоҕура сайдыбыт буолан, сэрии инники кирбиитигэр чугас баар фашист артиллерията уоту аһар точкаларын батальон минометчиктарыттан аан бастакынан табара. Үрдүк сиргэ олорор батальон кэтээн көрөөччүтэ: “Өстөөхтөрү бастакынан Неустроев тапта”, – диэн эттэр эрэ, наводчиктар кини булбут координаттарынан ытыалаан, өстөөх артиллериятын урутаан урусхаллыыллара.

Фронт инники кирбиитигэр кыра артиллерия сэриитигэр ким урут таба ытан, өстөөҕүн урусхаллаабыт ол тыыннаах хаалара. Онно Гаанньа мусукаан буолан, ханнык баҕарар тыаһы-ууһу сатаан арааран истэрэ, арааһа, оруолу оонньообут буолуохтаах.

Гаанньа фронт инники кирбиитигэр минометунан киирэн, өстөөх блиндажтарын, дзоттарын үлтүрүппүтүн иһин аҕатыгар Андрей Яковлевичка командование Сталин илии баттааһыннаах Махтал суруктарын иккитэ ыыппыта.

Дивизияларын байыаһа Дьоруой үрдүк аатын сүкпүтэ

Фашистар Сталининградка кыаттарыыларын кэнниттэн саҥа «Тигр», «Пантера» уонна «Фердинанд» тааҥкаларын туһанан Курскай тоҕойунан кимэн киириилэрин генерал-фельдмаршал Манштейн бэлэмнээбитэ. «Тигр» 2000 миэтэрэттэн сэбиэскэй тааҥкалар куйахтарын тоҕо ытара, оттон сэбиэскэй тааҥка 500 м чугастан эрэ фашистар тааҥкаларын куйаҕын алдьатара. «Пантера» уонна «Фердинанд» алдьаммат куйахтаахтара.

1943 сыл от ыйын 5 күнүттэн атырдьах ыйын 23 күнүгэр диэри Курскай тоҕой иһин улахан кыргыһыы буолбута. Маршал Г.К. Жуков фашистары бу хайысхаҕа баһыйаары, аармыйа сүрүн күүһүн 1694 тааҥканы, 711 575 саллааты бу тоҕойго мунньубута.

Кыргыһыы саҕаланыан иннинэ Гаанньа сулууспалыыр Хотугулуу-Арҕаа фронт 4-с аармыйатын 37-с стрелковай дивизиятын 482-с минометнай полката Курскай тоҕойуттан наһаа ырааҕа суох Новгородскай уобалас Старай Русса оройуонун Михалкино дэриэбинэтин таһыгар баара.

Гаанньа сапер Бова Ефим Ермолаевичтыын биир дивизия састаабыгар Михалкино дэриэбинэ иһин биир күн – 1943 сыл от ыйын 20 күнүгэр кыргыспыттара.

Бу күн генерал Ватутин хамаандалыыр Воронежскай, генерал Конев хамаандалыыр Степной фроннара кимэн киириилэрэ уонна Арҕаа, Брянскай фроннар фашистар болховскай бөлөхтөрүн суох гынарга туһуламмыт кыргыһыыга бэлэмнэнии үлэлэрэ саҕаламмыттара. Онон сибээстээн саллааттары уонна сэриилэһэр тиэхиньикэни уларытан саамылаабыттара.

Ити хамсааһыннарга фашистар күүскэ бөҕөргөппүт тирэх дэриэбинэлэрэ Михалкино, стратегическай өттүнэн улахан суолталаах буолан, мэһэйи үөскэппитэ. Командование Михалкино дэриэбинэни, төһө да сүтүгү кэрэйбэккэ, сэриилээн ыларга 37-с дивизияҕа бирикээс биэрбитэ. Дивизия 58-с сапернай батальона түүн дэриэбинэҕэ тиийэр, миинэлээх хонууга туоруур сир оҥорбута. Уопуттаах сапер Бова стрелковай взводу кимэн киирэр сир саҕаланыытыгар сирдээн киллэрэн баран, төттөрү төннүбэккэ, бастакынан кимэн киириигэ кыттан бааһырбыта. Кини хамандыыр биэрбит бирикээһинэн бааһырбыт 4 саллааты кытта Редья өрүс кытыытынан медсанбакка баран испитэ. Эмискэ өрүс кытыытыгар баар землянкалартан 10-тан тахса фашист ойон тахсыбыгар, ытыалаһа сылдьан, Бова 2 атаҕар бааһырбыта. Табаарыстарыгар кини: “Өрүскэ ыстаныҥ, мин хаххалыам”,- диэн баран, ботуруона бүтүөр диэри ытыаласпыта. Ботуруоннара бүппүтүн кэннэ, гранаталарын быраҕаттаан баран, бүтэһик гранататын чекатын тууран баран, илиитигэр тута сыппыта. Фашистар: “Русс капут, Русс сдавайс!” – диэн хаһыытаабытынан саба сырсан кэлбиттэригэр, гранататын илиитигэр эспитэ. Ытыалаһыы тыаһын истэн, көмөҕө кэлбит сэбиэскэй саллааттар Бова аҥаар илиитэ быстан, уҥа ойоҕоһо хайдан баран өлө сытарын булбуттара. Аттыгар 11 фашист өлүгэ сытара.

37-с дивизия хамандыыра полковник Гусаров Александр Георгиевич Бованы 13.08.1943 с. наҕараадаҕа түһэрбитэ. 4.06.1944 с. Боваҕа Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аата иҥэриллибитэ.

Михалкино дэриэбинэ иһин кыргыһыы

Гаанньа кыргыһыыга бэлэмнэнэн, минометнай расчета турар сирин көрдүүрүгэр, хаххалаах үрдүк сири тала сатыыра. Атын расчекка баар эдэр нуучча уолаттара турар сирдэрин улаханнык талымастаабакка эрэ быһаараллара.

От ыйын 9 күнүнээҕи кыргыһыыга Гаанньа икки өттүгэр баар эдэр нуучча уолаттарын минометнай расчеттарын фашистар таба ытыалааннар урусхаллаабыттара. Бу кэмҥэ ардах түһэн, итиэннэ фашистар тимир суолу бомбалааннар, минометтарын миинэлэрэ тиэллэн кэлиилэрэ уустугурбута. Гаанньа кырыымчык бириэмэҕэ үөскээбит буолан, миинэлэрин төһө да харса суох ытарга хамаанда кэлбитин иһин, хайаан да фашиһы табарга эрэ ытыахтаахпын диэн харыстаан ытара. Минометын прицелин хараҕын харатын курдук харыстыыра, үрүҥ тыыммытын өллөйдүүр сэппит диэн, куруук сууйа-сото сылдьара. Хамандыыра ону атын саллааттарга холобур оҥосторо. Гаанньа сороҕор миинэлэрэ суох буоллаҕына, фашистар миинэлэринэн ытыалыыра. Онтукайа диаметра арыый кыра буолан, таба ытарга уустуктары үөскэтэрэ.

Кини түүн саллааттарын кытта аттынааҕы дьонноро суох хаалбыт расчеттартан ордубут аҕыйах миинэни бэйэтин минометугар таспыта. Ол да буоллар, миинэлэрэ уһун кыргыһыыга тиийбэт туруктааҕа. Инньэ гынан, полканы хааччыйар чааска миинэ көрдөһө барбыта. Онно тиийэн, билэр старшинатын көрсөн, штабка чугас киһиттэн балаһыанньаны ыйыталаста. Киһитэ санаарҕаабыт харахтарынан Гаанньа диэки көрө-көрө: “Балаһыанньа уустук быһыылаах, ол гынан баран мантан наһаа ырааҕа суох Прохоровка диэн дэриэбинэҕэ саллааттар Жуковы көрбүттэр үһү. Фашистар тос маастарын биэрэр киһи, дьэ, кэлбит, биһиэхэ да кимэн киирии буолара буолуо диэн саллааттар кистии-саба үөрэн кэпсэтэллэр”, – диэтэ.

Прохоровка дэриэбинэҕэ 1943 с. от ыйын 12 күнүгэр тааҥкалар аан дойдуга саамай улахан кыргыһыылара буолбута. Манна икки өттүттэн 1200 тахса тааҥка сэриилэспитэ.

Старшина Гаанньа көрдөһүүтүн толорон, хата, аҥаардас осколочнай миинэлэри ыларыгар көҥүл биэрдэ. Гаанньа тэлиэгэлээх ат уларсан, хараҥа буолбутун кэннэ, миинэлэрин тиэйэн барда. Баран иһэн, тэлиэгэтин аппаҕа түһэрэн, миинэлэрин суулларан, чуут өлө сыста, хата, миинэлэрэ эстибэтилэр. Миинэлэрин этэҥҥэ аҕалан, сарсыҥҥы күнүгэр эрэх-турах сананна.

От ыйын 20 күнүгэр Гаанньа кыратык утуктаан баран уһуктубута, биир дойдулааҕа Сэмэнэп (хомойуох иһин, аатын умнубуппун) төрүт утуйбатах, санаарҕаабыт көрүҥнээх олорор эбит. Гаанньа уһуктубутун көрөн, Сэмэнэп түүлүн кэпсээтэ: түһээтэҕинэ өлбүт убайа кэлэн: “Дойдубутугар барыахха”, – диэн ыҥырар үһү. Гаанньа доҕорун түүлэ соччото суоҕун билэн, санаатын аралдьытан, ону-маны кэпсэппитэ буола олордоҕуна, фашистар артиллериялара ытыалаан барда. “Тоҕо ыттылар?” – диэн көрбүтэ, өстөөхтөрө кимэн киирэн эрэллэр эбит. Халампааһын ылан көрбүтэ, инники 12, ол кэнниттэн тэйиччи хас да бөлөҕүнэн хара өҥнөөх формалаах 100-чэкэ ньиэмэс офицердара уонна саллааттара иһэллэр эбит. Гаанньа формаларын көрөн, эсесовецтар иһэллэрин билэн, тиис-тиискэ, муос-муоска кырыктаах кыргыһыы буолуохтааҕын сэрэйдэ.

Фашистар өлөрдүү куттанар саллааттара – тэлэгириэйкэлээх саллааттар. Ол – маршал К.К. Рокоссовскай штрафной батальоннара. Кинилэр, ханна да өлөрбүт синэ биир диэн, төрүт куттаммакка, харса-хабыра суох сэриилэһэллэрэ. Саамай хорсуннук аҥаардас лейтенантан полковникка диэри званиелаах офицердартан турар 8-с отдельнай батальон сэриилэспитэ. Оттон фашистар чугуйары билиммэт саамай харса суох сэрииһиттэрэ – «Мертвая голова» диэн СС дивизията этэ. Бу дивизия бары чаастартан саамай ордук сэрии сэбинэн уонна үчүгэй форманан хааччыллара. Адольф Гитлер быһаарыылаах кыргыһыыларга бэйэтин фанаттарын ыытара. Курскай тоҕой кыргыһыытыгар кини 19 999 саллааттаах «Мертвая голова» СС дивизиятын ыыппыта.

Гаанньа 82 мм минометынан 3 килэмиэтиргэ тиийэ ытара, ол гынан баран, ыраахтан таба ытарга уустуктардааҕа. Ол иһин бу сырыыга чугаһатан баран, харса суох ытыалаатылар. Бу сири элбэхтэ ытан көрбүт буолан, инники иһэр 12 фашиһы осколочнай миинэнэн таба ытыалаан, барыларын өлөрдүлэр. Аны эсесовецтар кинилэр хантан ыталларын билэн, станковой пулеметунан ытыалаан, сиирэ-халты түһэрдилэр. Гаанньа пулемет хантан ытарын көрө сатыыр да, булбакка ыксаата. Күн Гаанньа кэнниттэн тыгара, күн уотугар эсесовецтар халампаастара чаҕылыйбытын көрөн, пулемету тоҕута ытыалаан, ыппат оҥордулар.

Салгыы чугаһаан эрэр эсесовецтар бөлөхтөрүн ытыалаатылар. Миинэлэрэ эмиэ олох эсесовецтар бөлөхтөрүн ортолоругар түһэн тоҕута тэптилэр. Толоон үрдэ охто сытар фашистарынан харааран көстөр буолла. Кыһарыйбыт курдук, аны фашист минометчиктара Гаанньалааҕы ытыалаан бардылар. Арай биир миинэ кинилэри үрдүнэн көтөн тиийэн эһиннэ. Гаанньа фашист минометчиктара биилкэҕэ ылан эрэллэрин сэрэйдэ да, хайыыр да кыаҕа суох. Минометчиктары кытары ытыалаһа сырыттаҕына, эсесовецтар тиийэн кэлииһилэр, инньэ гынан эсесовецтарын харса суох ытыалыыллар. Иккис миинэ кинилэргэ тиийбэккэ эстибитин кэннэ, үһүс миинэ кинилэргэ түһөхтээҕин сэрэйэн, сиргэ хаптас гынна. Миинэ олох чугас эһиннэ, арай биирдэ өйдөммүтэ, кыайан турбакка сытар эбит уонна кулгааҕа тугу да сатаан истибэт буолбут. Өйдөөн көрбүтэ – Сэмэнэбэ умса түһэн сытарын Амма Бөтүҥүн хорсун буойуна Никита Лобанов көтөҕө сатыыр.

Гаанньа, дьэ, өйдөөтө миинэ эстэригэр, Сэмэнэптиин кэккэлэһэ турбуттарын. Никита, миинэ аҕала барбыт буолан, тыыннаах ордубут. Нэһиилэ туран, табаарыһа Сэмэнэп өлөн эрэрин көрөн, хараҕын уута тоҕунна. Онтон өй ылан, эсесовецтарын көрбүтэ, тыыннаах ордубут кыра аҥаардара үрүө-тараа куотан эрэллэр эбит. Саллааттара “хайдах ытабыт?” диэн, кини диэки хайыһалларын көрөн, нэһиилэ күүһүн мунньунан, прицелин туруорарын кытта, дьоно табаарыстарын иэстэһэн, харса суох ытыалаан тибиргэппитинэн бардылар.

Михалкино дэриэбинэ иһин кыргыһыыга 1400 тахса сэбиэскэй буойун олоҕун толук уурбута. Гаанньа сулууспалыыр 37-с дивизиятын офицердарын уонна саллааттарын састааба 6 төгүл улахан аҥаарыттан ордуга кыргыллан, сырыы аайы эбии дьон хомунан хаттаан тэриллэрэ.

Бу кыргыһыыга көрдөрбүт хорсун быһыытын иһин Гаанньаны А.Г. Гусаров “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээлинэн наҕараадалыыр туһунан 37-с дивизия бирикээһигэр 27.07.1943 с. илии баттаабыта. Гусаров 1898 с. Тверь губерниятыгар төрөөбүт, Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, 1941 с. атырдьах ыйыттан 157-с стрелковай дивизия хамандыырын быһыытынан Одессаны көмүскээһиҥҥэ сэриилэспит. 12.02.1942-10.02.1945 сылларга 37-с стрелковай дивизия хамандыыра. 16.10.1943 с. генерал-майор званиета иҥэриллибитэ. Түөрт төгүл Кыһыл Сулус уонна Ленин кордьаннарынан наҕараадаламмыта, 24.01.1959 сыллаахха 60 сааһыгар Москубаҕа өлбүтэ.

Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Сталинград анныгар саҕаламмыт Кыһыл Аармыйа фашистары лаппа баһыйыыта Курскай тоҕой кыргыһыытыгар түмүктэммитэ.

Аармыйа генерала хайдах өлбүтэй?

Гаанньа сэрии бүтүөр диэри сэриилэспитэ. Ыараханнык бааһыран, 4 ый устата госпитальга сытан эмтэммитэ. Үтүөрэн баран, отделение хамандыыра буолан, саллааттары үөрэтэ-үөрэтэ, салгыы Литваҕа сэриилэспитэ. Гаанньа фронт инники кирбиитигэр сэриилэспит уопуттаах буолан, саллааттарын байыаннай дьыалаҕа ис сүрэҕиттэн кыһаллан бэлэмниирэ. Инньэ гынан отделениета бойобуой сорудахтары толорууга куруук инники сылдьара.

1945 с. олунньу 18 күнүгэр Илин Пруссия Мельзак диэн куоратын аттыгар нуучча иккис Суворова, армия генерала, 37 саастаах Черняховскай Иван Данилович уонна кини арыалдьыттара икки массыынанан айаннаан иһэн, тааҥка колоннатын сиппиттэр. Виноградов Борис Иванович суоппардаах генерал массыыната тааҥкалары ойоҕоһунан баран истэҕинэ, старшай лейтенант Савельев хамандыырдаах тааҥка кыратык туора салайан кэбиһэн, массыынаны таарыйбытыгар, массыына сууллан, ойоҕоһугар сытан хаалбыт. Хата, генерал туох да буолбатах. Иккис массыынаттан НКВД хапытаана ойон тахсан, ракетницанан ытан, тааҥкалар колонналарын тохтоппут уонна буруйдаах экипаж танкистарын стройдатан баран, хамандыырдарын ытан өлөрбүт.

Биллэн турар, тааҥка экипаһа элбэх кыргыһыыга бииргэ сэриилэспит хамандыырдарын суута-сокуона суох ытан өлөрбүттэрин сөп диэбэтэҕэ чахчы. Массыынаны туруорбуттарын кэннэ, генерал суоппарын кэлин олбоххо олоппут уонна бэйэтэ уруулга олорон айаннаан истэхтэринэ, хамандыырдарын сүтэрбит танкистар НКВД хапытаанын массыынатын диэки туһаайан баран ыппыттар. Снаряд осколога генерал түөһүн тоҕо көтөн, сүрэҕин тымырдарын алдьаппыт, ону кини адъютана подполковник Алексей Комаров бэрэбээскилээбит уонна иккис адъютант Иван Парамоновтыын массыына кэлин өттүгэр сытыарбыттар.

Генералы госпитальга илдьэн истэхтэринэ өлбүт. Кинини саллааттар таптыыллара уонна убаастыыллара, оттон өстөөхтөр куттаналлара. Фашистар кини ханна тиийбитин биллилэр эрэ, эбии сэрэнэр дьаһаллары ылыналлара уонна сэриилэһэр чаастарын бөҕөргөтөллөрө. Кини маршал буолар бирикээһэ тахсара 4 хонук хаалбытын кэннэ суорума суолламмыта. Генерал куттанар диэни билбэт этэ, фронт инники кирбиитигэр киирэн, Сталинтан мөҕүллэрэ.

Олунньу 20 күнүгэр Черняховскайы Литва Вильнюс куоратыгар улаханнык чиэстээн көмпүттэрэ.

Генерал штабыгар Саха Сириттэн 3 киһи сулууспалаабыта, ол иһигэр Горнай улууһуттан Михаил Иванович Романов. Фронт бастыҥ саллааттарын похорона бочуоттаах харабылыгар туруорбуттар, ол иһигэр Гаанньа отделениетын кытта эмиэ турар чиэскэ тиксибитэ. Черняховскай хайдах өлбүтүн туһунан араас кэпсээн элбэх, ол туһунан докумуоннары билигин даҕаны кистииллэр.

Татаар Нургаяз истиҥник ахтар

Ганя отделениетыгар татаар уола Нургаяз сулууспалаабыта. Татарстан Чистополь куоратыттан 2000 сыллаахха Нургаяз Гафиятулович Гизатуллин олус истиҥ ис хоһоонноох сурук ыыппыта:

“Таких командиров, сильных духом, защитников своих подчиненных я больше не встречал, хотя прослужил в составе вооруженных сил Отечества 14 лет… 23 февраля 1945 года первое отделение 254 учебного стрелкового полка во главе с сержантом Неустроевым Гаврилом Андреевичем участвовало на похоронах командующего III Белорусским фронтом, отважного, легендарного, дважды Героя Советского Союза Генерала Армии Черняховского Ивана Даниловича. Во главе с командующим 254-го Запасного учебного стрелкового полка 50 запасной стрелковой дивизии сержант Неустроев Г.А. со своим отделением стоял на почетном карауле у надгробной плиты…»

Калининград уобалаһыгар Черняховскай саллааттара фашистартан босхолообут Инстербург диэн куораттарын 1946 с. Черняховск диэн ааттаабыттара.

Гаанньа кыайыы буолбутун кэннэ дойдутугар бараары гыммытын, хамандыыра саллааттары үөрэтэргэ кини курдук сөптөөх хамандыырдар тиийбэттэр диэн ыыппатаҕа. Дьиҥинэн, 3-с Белорусскай фроҥҥа сүүһүнэн тыһыынча саллаат баар буоллаҕа, ол гынан баран, Аҕа дойду сэриитин саҕаттан сахалары ханна саамай ыарахан кыргыһыылар буолар сирдэригэр ыыта сатыыллар эбит. Гаанньа санаатыгар кыайыы буолла да, сэрии бүтэр дии саныыра, онтукайа аан дойду сэриитэ кыайыы буолаатын кытары, хааны быспыт курдук, сонно бүтэн хаалбат эбит. Ол туһунан Нургаяз суругуттан билиэхпитин сөп: «...прочитав строки о смерти моего фронтового учителя Гаврила Андреевича, я вспомнил о нашей солдатской жизни. В населенных пунктах, хуторах, в лесах, оврагах Литвы и восточной части Пруссии прятались недобитые фашисты, головорезы и литовские националисты, вооруженные до зубов. Наше минометное отделение во главе сержантом Неустроевым Гаврилом Андреевичем часто выполняло боевые задания по их уничтожению и всегда занимало достойное место в полку по выполнению особо важных боевых заданий».

Гаанньа сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри инники кирбиигэ кыргыһан, хаста да ыараханнык бааһыран, контузия ылан, муустаах уулаах окуопаҕа сытан, тыҥатын тымнытан баран, аны салгыы биир сыл тыаҕа саспыт фашистары, Литва националистарын кытары сэриилэспитэ. Украинаҕа, эмиэ Латвияҕа курдук, Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн ордон хаалбыт националистар уонунан сылларга Арассыыйаны утары бэлиитикэни ыытан, норуоттарын атыйахтаах уу курдук аймаан, иитэ суох иэдээҥҥэ тириэртилэр буолбаат?!

Гаанньа Литваҕа этэҥҥэ сулууспалаан, аармыйаттан дойдутугар 1946 сыллаахха кэлбитэ. Таптыыр тыйаатырыгар үлэлии сылдьан, сэриигэ сылдьан ылбыт бааһырыыларыттан доруобуйата мөлтөөн, салгыы кыайан үлэлиир кыаҕа суох буолан, 1948 сыллаахха уурайбыта.

Ол да буоллар, кини төрөөбүт Тааттатын улууһун култуурата, духуобунаһа сайдарыгар Таатта тыйаатырыгар, Тыараһа, Дьохсоҕон, Баайаҕа кулууптарыгар күүһэ-кыаҕа тиийэринэн үлэлээбитэ. Умнуллан эрэр норуот ырыаларын нотаҕа түһэрэн үйэтиппитин таһынан, дэгэрэҥ ырыалар матыыптарын айан хаалларбыта.

Кыргыс боотура

Култуура үлэһитэ, икки сэрии уордаах толоонугар хорсуннук сэриилэһэн, хайдах тыыннаах хаалбыта буолуой?

Орто дойдуга туох барыта силистээх-мутуктаах. Гаанньа өбүгэлэрэ төрөөбүт түөлбэлэрин, дойдуларын төһө таптыыр этилэрэй, дойдуларын көмүскэлигэр тугу оҥорбуттарай?

Гаанньа өбүгэтэ Түмэппий Неустроев-Лахса (1755-1848) үс уолун үһүөннэрин саха боотурун үөрэҕэр уһуйбута. Бөҕө Лахса уола Дагдай бухатыыр кыргыс үйэтигэр ийэтин ууһугар суон дурда, халыҥ хахха буолбута. Кини тиһэх кыргыһыыта Кутаама үрэхтэн чугас Чараада тоҕус көлүйэтигэр буолбута. Хоту дойдуттан кэлбит кыргыс боотурдара, төбөтүгэр 3 кырыылаах тимирдээх сардаа оноҕоһунан Дагдайы анаан бултаһан, ойоҕоско ыппыттара. Итинник оноҕоско таптарбыт киһи тыыннаах хаалбат эбит. Кураҥхаайыга хаана баран өлөөрү сытан: “Мин кыргыс боотурабын, өлбүтүм кэннэ сүгүн сытыарыахтара суоҕа, онон миигин тыаҕа көмөөрүҥ”, – диэн кэриэһин эппит. Инньэ гынан дьонноро Бэлэнньики кыстыгын үөһэ өттүгэр тыаҕа көмпүттэр. Кини ыччаттара билигин ол сири ытыктаан, Дагдай Уҥуоҕа диэн ааттыыллар.

Байаҕантай улууһун кулубата

1812 с. Наполеон аармыйата Арассыыйаҕа саба түспүтэ, Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмыта. Бу сэриигэ Саха Сирин олохтоохторо нуучча аармыйатыгар 67 413 солк. харчынан көмөлөспүттэрэ.

1853 с. Арассыыйа императора Николай I аармыйата Прут өрүһү туораан, османнар империяларын кытары сэриини саҕалаабыта. Арасыыйа Турцияны кытары сэриини саҕалаата диэн, Великобритания, Франция, Сардиния туроктары көмүскэһэн, сэриигэ кыттыспыттара. Бу Крым сэриитэ диэн ааттанар сэрии 1856 с түмүктэммитэ, онно Саха Сирин олохтоохторо Арассыыйа аармыйатыгар көмөлөспүттэрин туһунан информацияны Интэриниэт ситимиттэн булбатым. Арааһа, сахалар бу Турция сиригэр сэрии биһиэхэ сыһыана суох диэбит буолуохтарын сөп.

Ол гынан баран “сахалар, биһиги хайа да түгэҥҥэ Арассыыйаны кытары бииргэ буолуохтаахпыт” диэн уһуну-киэҥи толкуйдуур биир саха баар эбит: Гаанньа өбүгэтэ, Боотурускай улуус кулубата Сэмэн Бөтүрүөбүс Неустроев. Кини ыраахтааҕы аармыйатыгар харчынан уонна сүөһүнэн көмөтүн иһин 1856 сыллаахха ыраахтааҕы байыаннайдарга эрэ биэрэр, Анна лиэнтэтинэн моонньуга кэтиллэр үрүҥ көмүс “За усердие” диэн мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Аармыйаҕа көмөтүн таһынан, Байаҕантай улууһун дьадьаҥыларыгар харчынан, бурдугунан, сүөһүнэн, сылгынан, булт тэрилинэн көмөлөһөр эбит. Аҥаардас 1 сылга дьадьаҥыларга 587 үрүҥ көмүс солк. көмө оҥорбут. Сэмэн Неустроев үтүө суобастаах үлэтин иһин ыраахтааҕы кинини үрүҥ көмүс куортугунан наҕараадалаабыт. Бу куортук Танда мусуойугар харалла сытарын оскуола үөрэнээччилэригэр олимпиада ыыта сылдьаммын көрбүтүм.

Гаанньа 2 таайа иккиэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыргыһыы толоонугар охтубуттара: Андросов Гаврил Дмитриевич-I 1943 с. Курскай тоҕойугар, Андросов Гаврил Дмитриевич-II эмиэ 1943 с. Ильмень күөлүгэр.

Гаанньа удьуордара, хаан уруу аймахтара төрөөбүт түөлбэлэрин, дойдуларын туһугар туох кыаллары барытын оҥоро сатыыллара, олохторун да толук ууралларын кэрэйбэттэрэ.

Гаврил Андреевич Неустроев төрүт дьон төрүөхтэрэ, ытык дьон сыдьааннара буолан, Ийэ дойдутун көмүскээн, 5 сыл устата инники кирбиигэ сэриилэһэн, төһө да бааһырдар, тыыннаах хаалан, удьуорун утумун салҕаатаҕа. Кини «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин», «Кыайыы 20 сыла» мэтээллэринэн уонна “Туйгун минометчик” бэлиэнэн наҕараадаламмыта.

Ыстатыйаны суруйда:

Г.А. Неустроев төрөппүт уола Иван Гаврильевич Неустроев, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ.

07.05.2025