2 недели назад 1268
Космонавтиканы кытта элбэх ситимниир
“Саха Сирэ уонна космонавтика” диэн тиэмэҕэ элбэх чахчыны аҕалан, 2021 уонна 2023 сыллардаахха сырдатан турабын. Ону уруокка туһаналларын истэн, бүгүн өссө эбэн-кэҥэтэн таһаарабын.
Уус Алдан Дүпсүнүгэр 1974 сыллаахха тэриллибит Космонавтика уонна авиация мусуойа 1999 сылтан АМКОС (Ассоциация музеев космонавтики России) чилиэнэ буолар.
Бу түмэли авиатехническай училищены бүтэрбит, оҕолорго география уруогун үөрэппит, Саха АССР үтүөлээх учуутала, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна Иван Данилович Жирков тэрийбитэ.
Бастаан таҥара дьиэтин иһигэр аһыллыбыт. Билигин мусуой 8 000 кэриҥэ экспонаттаах: ракеталар макыаттара, скафандрдар, космонавтар аһылыктара, телескоптар, мааркалар, значоктар, буклеттар, о.д.а.
Былырыын 2024 с. Космонавтика уонна авиация мусуойа тэриллибитэ 50 сылынан сквер аһыллыбыта, МИ-2 бөртөлүөтү, АН-2 сөмөлүөтү уонна РД-7 ракета макыатын туруорбуттара.
Биһиги ирбэт тоҥноох сирбитигэр космофизик Юрий Шафер 1935 сыллаахха үктэммитэ. Бу тымныы дойду сылаас сыһыаннаах дьонун сөбүлээн, сэрии кэнниттэн да кини Саха Сиригэр төннөн кэлбитэ. Дмитрий Красильников, Ариан Кузьмин, Александр Мамруков, Владимир Самсонов курдук биллэр учуонайдарбытын түмэн, көҕүлээн, космическай чинчийиилэри ыытар лабораторияны тэрийбитэ. Кэлин ол лабораторията кэҥээн, Космофизика института буолбута. Бу тэрилтэ билигин кини аатын сүгэр.
Юрий Гагарин 1968 сыллаахха Таатта Баайаҕытын V кылаастарыгар хоруйдаан суруйбутун ааҕыҥ.
Ити Гагаринныын суруйсубут баайаҕалартан төрүттээх мелодист, ырыаҕа уһуйааччы Станислав Луковцев Уус Алдан Бороҕонугар олорор. Кини отуттан тахса сыл “Умсулҕан” диэн коллекционердар түмсүүлэрин салайар. Бэйэтэ авиация уонна космонавтика тиэмэтигэр баай кэллиэксийэлээх: 1500 маарканы уонна аккырыыкканы, 700 кэмбиэри, 1000 испиискэ этикетин, 400 кыра халандаары, 400 кинигэни, 45 альбому, 7000 значогу муспут. Ону таһынан көтөр аал үлэһиттэригэр өрөгөй ырыаларын суруйан биэрбит – “Марш авиаторов”.
Гагарин ийэтэ Анна Тимофеевнаҕа аналлаах пааматынньык 2001 сыллаахха Смоленскай уобаласка бастакы космонавт Ю.А. Гагарин мемориальнай мусуойугар аһыллыбыта. Бу мэҥэ өйдөбүнньүгү оҥорорго көҕүлээччи, идиэйэтин этээччи – СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев. Скульптура ааптара — саха худуоһунньуга Эдуард Пахомов. Кини бу үйэлээх үлэтин иһин Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута.
Сири-халлааны бүгүн туох сэргэхситтэ,
Сирэйи-хараҕы үөрүүнэн чэмэлиттэ?
Ыраас күн да бу курдук чаҕылыппат,
Ырыа-тойук да маннык сатарбат.
Киһи космос куйаарыгар көттө,
Киһи аатын үрдэтэн эргийэн кэллэ!
Эҕэрдэ, эйиэхэ биир дойдулаахпар,
Эр сүрэхтээхпэр, албан ааттаахпар!
Итинник диэн суруйбут “Эйиэхэ эҕэрдэ” диэн хоһоонугар Сергей Васильев-Борогонскай 1961 сыл муус устар 12 күнүгэр – сэбиэскэй космонавт лүөччүк Юрий Гагарин сири эргийэн кэлбит үөрүүлээх түгэнигэр.
Бу бэлиэ түгэни саха элбэх суруйааччыта уруйдаан хоһуйбут. Ол курдук, Альберт Бүлүүйүскэй 1961 сыл муус устар 25 күнүгэр “Ленинскэй знамя” хаһыакка “Киһи көттө!” диэн бэртээхэй хоһоонун бэчээттэппит.
Оттон “Эдэр коммунист” 1961 сыл муус устар 16 күнүнээҕи нүөмэригэр Гагарин ситиһиитин кэпсииллэригэр Степан Тимофеев хоһоонунан киэргэппиттэр.
1961 с. Ю.А. Гагарин космостан сигналларын аан бастакынан Александр Григорьевич Тимофеев Дьокуускайдааҕы радиотехническай ыстаансыйаттан туппута. Ону туоһулуур сурук үлэтин киниискэтигэр баар – “За успешное обслуживание первого в мире полета советского человека на корабле спутника “Восток” объявлена благодарность и денежняя премия”.
1965 с. Александр Григорьевич “ССРС Бочуоттаах радиһа” үрдүк ааты ылбыта. Киниэхэ анаан төрөөбүт Ньурбатыгар 2021 сыллаахха инсталляция оҥорон туруорбуттара.
1961 сыллаахха Гагарины Кыһыл Болуоссакка көрбүт Владимир Козлов оччолорго Москуба оскуолатыгар үөрэнэрэ. Ити күнтэн ыла өйө-снаата барыта космос эрэ туһунан буолбут. Инженернэй-физическэй институту бүтэрбитин кэннэ, кинини Саха Сиригэр ыыталлар. Манна кини Өктөм сиригэр халлаан куйаарыттан кэлэр сардаҥалары чинчийэр ШАЛ (широкий атмосферный ливень) туруорар. Бу ШАЛ 1973 с. Бүтүн Сойуустааҕы эспиэртиир база быһыытынан үлэлээбитэ.
ШАЛ-ы туруорсубут уонна чинчийиитин утумнаахтык ыыппыт саха учуонайдара Никодим Ефимов уонна Дмитрий Красильников 1982 сыллаахха Ленинскэй бириэмийэ лауреаттара буолбуттара
Звезднай куоракка космонавтары бэлэмниир Ю.А. Гагарин аатынан научнай-чинчийэр кииҥҥэ өр кэмҥэ Амматтан төрүттээх Саргылаана Захарова үлэлээбитэ. Халлаан куйаарыгар көтөр эр бэртэрин уйулҕаларын тургутара. Билигин Саргылаана Егоровна Москватааҕы авиационнай институт (МАИ) уопсастыбаны кытта сибээскэ уонна маассабай коммуникацияҕа кафедратын доцена. 40-тан тахса научнай үлэ ааптара. Амма лиссиэйигэр сылын ахсын “Старт в космос” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи дистационнай олимпиаданы тэрийэн ыытар. Бу бырайыагы Ил Дархан өйөөбүтэ.
Саха Сирин инженерэ Август Ярыгин айбыт КС-4 космическай прибора аан дойдуга биллибитэ. Ол курдук, бу тэрил космос атмосфератын үөрэтэргэ туһаныллара. Геофизическай ракетаҕа таҥыллан, 1958 с. бэс ыйын 2 күнүгэр халлаан куйаарыгар көппүтэ.
1951-1965 сылларга ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин I сэкирэтээринэн үлэлээбит Семен Захарович Борисов кэргэнэ Мария Егоровналыын Юрий Гагарины көрсүбүт хаартыскалара баар.
Сахалар, дьиҥэр, 70-с сылларга космонавтаммыт буолуохтаах этибит. Ньурбаттан төрүттээх Валентин Капитонович Иванов Ейскэйдээҕи авиационнай училищеҕа үөрэммитэ. Туйгуннук бүтэрэн, Гагарин аатынан салгын-байыаннай академиятыгар киирбитэ.
1968 с. “Ыйга тахсыы” диэн бырагырааманан 200 лүөччүгү сүүмэрдээн, көтөргө бэлэмнээн саҕалаабыттара. Олор истэригэр В.К. Иванов хабыллыбыта. Хомойуох иһин, эһиилигэр сөмөлүөт саахалыгар түбэһэн, хаҥас илиитин тарбахтарын быстарарга күһэллибитэ. Онон баҕа санаата туолбатаҕа. Ол оннугар учуонай буолбута. “Аэронавигация” диэн улахан тэрилтэ генеральнай дириэктэригэр тиийэ үүммүтэ.
Байыаннай лүөччүк, байыаннай наукалар хандьыдаата, РФ ВВС полковнига Валентин Капитонович Иванов 80 сааһынан ахтыыларын кинигэтэ таҕыста.
Нерюнгри куоракка олорор кыраайы үөрэтээччи, Ил Түмэн дьокутаата Александр Кошуков салайар “Мир времени” диэн историческай мусуойугар 1962 сыллаахха тахсыбыт “Москва” диэн кинигэ хараллан сытар. Онно 30 биллиилээх киһи автографа баар. Хаартыскаҕа көрүҥ эрэ, хаҥас муннукка үөһэ Гагарин бэйэтэ илии баттаабыта көстөр. Бу автографтары генерал-майор Метвей Трофимович Чернышев хомуйбут.
Ракеталар сорох сүһүөхтэрэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит тайҕаларыгар түһэллэрэ кистэл буолбатах.
Бүлүү улууһа «Роскосмос» тэрилтэни кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир. Былырыын Үгүлээт И.В. Яковлев аатынан оскуолатын туйгун үөрэхтээх уонна байыаннай дьайыыга сылдьар байыастар оҕолоро, сааскы сынньалаҥнарыгар “Звезднай” куоракка тиийэн, Юрий Гагарин аатынан Космонавтика мусуойугар сылдьыбыттара, космонавт Олег Германович Артемьевы кытта көрсөн кэпсэппиттэрэ.
Бүлүү куоратын 385 сылыгар “Роскосмос” «Союз-Т2» ракета макыатын бэлэхтээбитэ.
Саха учуонайа Владислав Тимофеев кэллиэгэлэрин кытта толкуйдаан таһаарбыт спектрометрическай аппаратурата байыаннай аппараттары кытта космоска хаста да тахса сылдьыбыта, “Интербол-2” бырайыакка кыттыбыта.
Ньурба куоратын 2-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үөрэммит Дмитрий Кондратьев 2010 сыллаахха “Союз ТМА-20” хараабыл хамандыырынан ананан, аһаҕас космоска 159 суукка 7 чаас сылдьыбыта.
Арассыыйа Дьоруойа, космонавт Олег Кононенко саха хомуһун халлаан куйаарыгар илдьэ тахсыбыта. Хомуһу тардарын спутник нөҥүө көрбүппүт. Өссө Өксөкүлээх Өлөксөй “Хомус” хоһоонун аахпыта. 192 суукка устата куйаарга сылдьыбыт хомус билигин Дьокуускайга Хомус түмэлигэр хараллан сытар.
Саха хомуһа эрэ аһаҕас халлааҥҥа тахсыбатаҕа, Кындыкаан куукула эмиэ куйаарынан күүлэйдээн кэлбитэ.
Хотугу норуоттар култуураларын тарҕатар, аныгы ыччакка билиһиннэрэр “Кындыкаан” айар холбоһук аэробика үҥкүүнэн дьарыктанар оҕолоро, куукула маастара Хаарчаана Баппаҕай көмөтүнэн Кындыкаан куукуланы оҥорон, «Союз-2.1а» ракетанан халлаан куйаарыгар ыыппыттара. Бу носитель-ракета 2024 с. бэс ыйын 1 күнүгэр аһаҕас халлааҥҥа «Прогресс МС-27» грузовой хараабылы көрсөн, Кындыкаан куукуланы экипаж чилиэннэрэ Олег Кононенкоҕа, Николай Чубка, Александр Гребенкиҥҥэ тиксэрбиттэрэ.
Саха Сиригэр 1965 сылтан уонтан тахса космонавт кэлэ сырытта: Валерий Быковскай, Герман Титов, Павел Попович, Василий Лазарев, Геннадий Стрекалов, Евгений Хрунов, Валентин Лебедев, Федор Юрчихин, Олег Кононенко, Роман Романенко, Андрей Борисенко уо.д.а., итиэннэ космонавтары кытта тэҥҥэ сылдьыспыт быраас Борис Егоров.
Бу хаартыскаҕа 1965 сыллаахха Дьокуускайга Сэбиэскэй Сойуус икки төгүллээх Дьоруойа, халлаан куйаарыгар үстэ тахса сылдьыбыт космонавт Валерий Быковскайы көрсүү түгэнин көрөҕүт.
Кини Мииринэйгэ тиийэ сылдьыбыт бэлиэтигэр, кэлин 2011 сыллаахха Чернышевскайга өйдөбүнньүк дуосканы ыйаабыттара. Биһиги киин куораппыт биир уулуссата Быковскай аатын сүгэр.
Гагарин кэнниттэн иккис нүөмэрдээх космонавт Герман Титов Саха Сиригэр эмиэ кэлэ сылдьыбыта. Дьокуускай куорат Герман Титов аатынан уулуссатыгар 2020 сыл балаҕан ыйыгар бүүһүн туруорбуттара.
2019 с. космонавт лүөччүк Роман Романенко, Космонавтика уонна авиация мусуойа тэриллибитэ 45 сылынан, Уус Алдан улууһун Дүпсүнүгэр тахса сылдьыбыта.
2014 с. РФ Дьоруойа, космонавт лүөччүк Федор Юрчихин Дьокуускай куорат оччотооҕу баһылыга Айсен Николаевка сыл аҥаара космоска сылдьыбыт киин куорат былааҕын туттарбыта.
Юрий Гагарин космоска көппүтэ 55 сылыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы «Гагарин планетата» диэн норуот оҥоһугун быыстапкатыгар саха маастардара кыбытыгынан панно тикпиттэрэ. Бу сиэдэрэй үлэлэрин Германия Эрфурт куоратын олохтоохторугар көрдөрбүттэрэ.
Дьокуускай биир улахан уокуруга Ю.А. Гагарин аатын сүгэр. 1992 сыллаахха Гагарин болуоссатыгар бастакы космонавт бүүһүн туруорбуттара. 2020 сыл күһүнүгэр Гагарин аатынан Култуура уонна аныгы ускуустуба киинэ саҥа дьиэҕэ көспүтэ.
2023 с. муус устар 6 күнүгэр Өктөмҥө баар Николаев-кииҥҥэ оскуола оҕолоро Юрий Гагарин балта Тамара Филатованы кытта быһа сибээһинэн кэпсэппиттэрэ.
Эмиэ Өктөмҥө баар Билим дьоҕус академиятыгар “КосмоМания” диэн тэрээһин буолааччы. Былырыын Дьокуускай куорат Оҕо дыбарыаһын иһинэн үлэлиир «Кванториум» эдэр техниктэрэ бэйэлэрэ оҥорбут спутниктарын халлааҥҥа көтүппүттэрэ. “Сир аргыһа” 32 км үрдүккэ тиийэ сылдьыбыта. Бу оҕолору В.П. Ларионов аатынан ФТЛ учуутала, Арассыыйа Циолковскай аатынан космическай академиятын Илиҥҥи филиалын чилиэнэ Юрий Николаевич Романов уһуйар.
Ити курдук, билиҥҥи ыччат даҕаны космонавтика тиэмэтин, умсулҕаннаах эйгэтин сэҥээрэр. 2024 с. Юрий Гагарин 90 сылынан Дьокуускайга С.П. Королев аатынан эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы III ааҕыылар буолан ааспыттара. Онно космонавт лүөччүк Андрей Борисенко ыалдьыттаабыта.
Өссө да бу тиэмэҕэ элбэҕи кэпсиэххэ сөп. Холобура, 1991 сыллаахха Климент Иванов салайааччылаах дэлэгээссийэ Байконурга тиийэн, Саха Сиригэр тобоҕу быраҕыыны тохтотор туһунан кэпсэппиттэрин, “Саха ыччата — бырамыысыланнаска” бырайыагынан өрөспүүбүлүкэ үөрэнээччилэрэ “Илин” космодромҥа экскурсиялыы баралларын, о.д.а. арааһы.
Онон Саха Сирэ космонавтика эйгэтиттэн ыраах буолбатах, өссө бэйэбит ыччаппыт халлаан куйаарыгар көтөрүн күүтэбит.
Бэлэмнээтэ Анисия Иевлева.
Сорох хаартыскалары интэриниэт аһаҕас ситимиттэн туһанныбыт.
