4 дня назад 695
Илин эҥэр үөрэҕириитин үлэһиттэрин сомоҕолуур спартакиада
Кулун тутар 15 күнүгэр “Илин эҥэрдээҕи үөрэх үлэһиттэрин спартакиадата” диэн кинигэ биһирэмэ Дьокуускай куоракка идэлээх сойуустар дьиэлэригэр буолан ааста.
Биһирэмҥэ оройуоннааҕы профкомнар бэрэссэдээтэллэрэ, спартакиаданы төрүттээбит 3 улуус үөрэҕириитин салайааччылара, спорка улуус хамаандаларын сүүмэрдээччилэр, спортсменнар уонна үөрэх үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэтин бэрэстэбиитэлэ Андрей Сергеевич Дегтярев кыттыыны ыллылар.
Кинигэни Степан Андреевич Андреев, Иннокентий Михайлович Скрябин, Егор Иннокентьевич Давыдов хомуйан оҥордулар.
Илин эҥэрдээҕи үөрэх үлэһиттэрин спартакиадата 1986 сылтан 2024 сылга диэри 37 төгүл ыытылынна, арай хамсык кэмигэр (2020-2021 сс.) тохтуу сылдьыбыта.
Спартакиада спортивнай күрэхтэһии эрэ буолбакка, биир идэлээхтэр түмсүүлэрин, уопут атастаһыытын, үөрэх тэрилтэлэрин базаларын билсиһии, үөрэҕириини тэрийии уонна салайыы боппуруостарын дьүүллэһии былаһаакката буолан, үөрэҕирии ситимэ сайдарыгар төһүү күүс буолан кэллэ.
Ханнык баҕарар тэрээһин эмискэ халлаантан түһэн кэлбэт, туох барыта силистээх-мутуктаах буолар. Дьэ, бу улахан хамсааһын хаһан, хайдах саҕаламмытай?
Сэбиэскэй былаас саҕана каадыры аттарыынан хомуньуус баартыйата дьарыктанара уонна ханнык баҕарар салайар үлэҕэ кыайыа диэбит эрэнэр киһилэрин аныыллара.
Мин Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрэн баран, 3 сыл оскуолаҕа учууталынан үлэлээбитим кэннэ, үөрэх оройуоннааҕы салалтатыгар иитиигэ уонна идэҕэ туһаайыыга инспекторынан анаммытым. Икки сыл үлэлээбитим кэннэ, 1984 сыллаахха баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээрэ Ноттосов Дмитрий Алексеевич хаста да ыҥыран, хайдах үлэлиирим туһунан кэпсэтэ сылдьыбыта. Оччолорго баартыйа райкомун хонтуоратыгар киһи сэрэнэн-сэрбэнэн киирэрэ. “Дмитрий Алексеевич тоҕо мин үлэбин токкоолосто?” диэн дьиктиргии санаабытым.
Арай биирдэ райком бюротугар: “Эйигин үөрэх оройуоннааҕы салалтатын сэбиэдиссэйинэн аныыбыт”, – диэн эппиттэригэр, Д.А.Ноттосов миигинниин тоҕо кэпсэппитин биирдэ өйдөөбүтүм. “Сааспынан эдэрим бэрт, уопутум суох”, – диэн аккаастанан көрбүтүм да, бюро чилиэттэрэ бары: “Эн буолуохтааххын”, – диэн, биир-биир туран, тыл эппиттэрэ. Инньэ гынан өрөспүүбүлүкэҕэ 26 саастаах саамай эдэр сэбиэдиссэй буолбутум.
Улуус үөрэҕин салалтатыгар методическай үлэҕэ Самсонова София Николаевна, Белина Анна Васильевна, Захарова Люция Саввична, инспекторскай бэрэбиэркэҕэ Алексеев Николай Акимович, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолор боппуруостарыгар Тистяхова Аграфена Гаврильевна, үп-харчы боппуруоһугар Татаринова Дора Егоровна, үөрэх үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын улуустааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, үлэлиир уонна олорор усулуобуйаларын тупсарыыга Пахомов Иван Николаевич курдук идэлэрин толору баһылаабыт үрдүк таһымнаах салайааччылар сүбэлэрин ылынан, бииргэ түмсэн үлэлээбиппит түмүгэр, оскуола реформатын олоххо киллэриигэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы миэстэни ылан, Таатта улууһун историятыгар аан бастаан Кыһыл Знамянан наҕараадаламмыта.
Бу кэмҥэ Амма улууһун үөрэҕириитин сэбиэдиссэйинэн Алексеевтар улахан педагогическай династияларын салҕааччы Руслан Денисович Алексеев үлэлээбитэ. Кини миигиттэн балайда аҕа, уопуттаах салайааччы буолан, билэрэ-көрөрө элбэҕэ. 1985 сыллаахха Руслан Денисович: “Чугас сытар улуустар үөрэҕириигэ социалистическай куоталаһыыларын тэрийиэххэ баар этэ”, – диэн этии киллэрбитэ миэхэ. Ону мин бэркэ сөбүлүү истибитим уонна Амма, Таатта, Чурапчы улуустарын куоталаһыыларын тэрийэргэ сүбэлэспиппит. Ол кэнниттэн Чурапчы улууһун үөрэҕириитин сэбиэдиссэйэ Любовь Тимофеевна Егорованы кытары кэпсэпиппит.
1986 сыллаахха үс улуус үөрэҕириитин сэбиэдиссэйдэрэ: Амматтан Р.Д. Алексеев, Тааттаттан И.Г. Неустроев, Чурапчыттан Л.Т. Егорова, итиэннэ оройуоннааҕы профкомнар бэрэссэдээтэллэрэ: Амматтан С.М. Захарова, Тааттаттан И.Н. Пахомов, Чурапчыттан Р.М. Саввин буолан куоталаһыы ыытарга сөбүлэһии түһэрсэргэ иккитэ көрсүбүппүт.
Ахсынньы 5 күнүгэр Аммаҕа бастакы көрсүһүүбүтүгэр социалистическай куоталаһыы балаһыанньатыгар үөрэх үлэһиттэрин спорка күрэхтэһиилэрин таһынан, иитэр-үөрэтэр үлэ сүрүн хайысхаларын эмиэ киллэрбиппит: үөрэхтээһини тэрийии уонна салайыы, үөрэх хаачыстыбата, үөрэнээччилэр сайыҥҥы үлэлэрэ уонна сынньалаҥнара, оҕолору эбии үөрэхтээһининэн хабыы, үөрэх тэрилтэлэрин базаларын хаҥатыы, иитии боппуруостара, о. д. а.
Аммаҕа буолбут бастакы көрсүһүүгэ куоталаһыы балаһыанньатын туһунан боппуруоһу райсовет исполкомун уонна үөрэҕирии үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын оройуоннааҕы кэмитиэтин президиумун мунньахтарыгар сүбэлэһии бэрээдэгинэн дьүүллэспиппит.
Райсовет исполкомун сэкирэтээрэ бэрт чуолкай тыллаах-өстөөх Василий Васильевич Федоров приемугар сылдьыбыппыт. Оччолорго күрэхтэһиини тэрийиигэ саамай уустук боппуруоһунан тырааныспар буолара, ол иһин бастакы күрэхтэһиини сир ортотугар – Чурапчыга – тэрийэргэ диэн сүбэлэспиппит.
Үс улуус үөрэҕириитин үлэһиттэрин бастакы куоталаһыылара 1986 сыл кулун тутар 28-30 күннэригэр Чурапчыга ыытыллыбыта.
Онно куоталаһыы балаһыанньатын быһыытынан, үөрэҕи билии көрдөрүүлэрин таһынан, саахымакка, дуобакка, остуол тенниһигэр, хайыһарга уонна канат тардыһыытыгар күрэхтэһиилэр буолбуттара.
Таатта улууһуттан 15 киһилээх дэлэгээссийэни уонна спортивнай хамаанданы тэрийэн ыыппытым. Дэлэгээссийэ салайааччыларынан үөрэх салаатын инспектордара Матаннанов Николай Константиновиһы уонна Охотина Клара Михайловнаны аныыр туһунан бирикээс таһаарбытым.
Куоталаһыы баалларын ааҕыы киритиэрийин сыл аайы ханнык эрэ улуус киинигэр мустан чуолкайдаһарбыт, тоҕо диэтэххэ куоталаһыы балаһыанньата, ол иһигэр спортивнай күрэхтэһиилэр сыллата уларыйан, тупсарыллан иһэллэрэ.
Куоталаһыыга 1989 сылтан Мэҥэ Хаҥалас уонна Уус Алдан үөрэҕин үлэһиттэрэ холбоспуттарын кэннэ, Илин эҥэр үөрэҕин үлэһиттэрин спардакиадата диэн ааттанар буолбута.
1994 сылга Илин эҥэр педагогическай уокурук диэн ааттанан, Томпо, Уус Маайа үөрэҕин үлэһиттэрэ холбоһон, спартакиада Чурапчыга ыытыллыбыта.
Кэлин бу куоталаһыы балаһыанньатыттан үөрэҕирии туһунан боппуруостары суох гыммыттара, спортивнай күрэхтэһиилэр эрэ хаалбыттара. Спортивнай күрэхтэһиилэр көрүҥнэрэ элбээн, төһө да 39 сыл аастар, тохтообокко сыллата ыытыллаллар.
Күрэхтэһии 2023 сыллаахха Илин эҥэр улуустарга үөрэҕирии тэрилтэлэрин салайааччыларын спартакиадатын быһыытынан ыытыллыбыта.
Таатта улууһуттан спартакиаданы тэрийээччилэринэн, үөрэх үлэһиттэрэ үлэлиир, олорор усулуобуйаларын тупсарыыга туруорсааччыларынан үөрэх үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын салайааччылара Данилов Джу Яковлевич, Афанасьев Егор Алексеевич, Гоголев Василий Иннкентьевич, Григорьев Григорий Никитич, Борисов Прокопий Васильевич, буолаллар.
Кинигэ ааптара С.А. Андреев “Бодоруһан ааспыт биир идэлээхтэрим – боропсойуус лиидэрдэрэ” диэн ахтыытыгар Тааттаттан убайдарым Егор Афанасьевич уонна Григорий Никитич туһунан истиҥ-иһирэх суруйуутун киһи долгуйа ааҕар.
Бу спартакиаданы тэрийии туһунан Руслан Денисович этиитин өйөөн, спартакиада төрүттэниитигэр кыттыспатаҕым эбитэ буоллар, баҕар, кэлин тэриллиэ эбитэ буолуо гынан баран, маннык уһун бириэмэҕэ ыытыллыбыт тэрээһин суох буолуо этэ. Илин эҥэр улуустар үөрэҕириигэ кэннэки көлүөнэ салайааччылара уонна идэлээх сойуус улуустааҕы кэмитиэтин салайааччылара бу спартакиаданы өйөөн, билиҥҥи кэмҥэ тиийэ илдьэ кэлбиттэриттэн астынабын уонна кинилэргэ махталбын тиэрдэбин.
Мин иккистээн төхтүрүйэн, 1999-2003 сс. Таатта улууһун үөрэҕириитин салайааччытынан үлэлээбитим. Бу бириэмэҕэ илин эҥэр улуустар үөрэҕириилэрин салайааччыларынан Чурапчыга М.А. Никифоров, Е.С. Сидоров, Аммаҕа М.П. Жирков, Мэҥэ Хаҥаласка Ф.В. Шишигина, Уус Алдаҥҥа П.П. Местников, И.И. Дегтярев, Томпоҕо А.Л. Винокуров, Уус Маайаҕа З.Е. Атласова үлэлээбиттэрэ.
Кинилэр үөрэҕирии боппуруостарын сэргэ спартакиаданы тэрийэн ыытыыга, хамаандалары сүүмэрдээн, үлэриттэн көҥүллээн ыытыыга куруутун үлэлэһэллэрэ. Ол кэмҥэ үлэлээбит үөрэҕирии салайааччылара билиҥҥэ диэри билсэбит, “Начаалынньыктар каасталара” диэн түмсүүлээхпит.
Кинигэҕэ улуус үөрэҕириитин салайааччылара Таатта үөрэҕириитин салайааччытын, убайбытын Атос Раесович Кулаковскайы бэрт үчүгэйдик ахтан суруйбуттар.
Спорт диэн баран муннукка ытаабыт улуус спортивнай тэрийээччилэрэ: Тааттаттан А.А. Неустроев, Н.Г. Турнин, А.П. Себастьянов, И.И. Потапов, В.Н. Сивцев, Амматтан А.А. Гаврильев, Н.В. Сентизова, С. Адамов, И.Ф. Петров, Г. Попов, Чурапчыттан Н.П. Федоров, В.С. Дьяконов, Г.Д. Федотов, С.М. Сивцева, Мэҥэ Хаҥаластан С.А. Андреев, И.М. Березкин, И.Н. Монастырева, Н.Н. Бугаев, Н.П. Тарасов, Уус Алдантан И.М. Захаров, В.И. Филиппов, И.Х. Кондратьев, М.М. Жирков, З.Е. Афанасьева. Кинилэр сыллата улуус хамаандаларын сүүмэрдээһиҥҥэ сыралаһан туран тэрийэр үлэни ыыталларын иһин махтанабын.
Сүүрбэ сыл Мэҥэ Хаҥалас улууһун боропсойууһун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит, РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Степан Андреевич Андреев кинигэҕэ суруйар: “Өрөспүүбүлүкэҕэ саха дьоно саамай түөлбэлээн олорор сирэ – Илин эҥэргэ баар биэс улуус буолар. Спартакиадаттан ураты, кини кэннэ, биһигини үөрэх үлэһиттэрин түмэр ханнык да улахан тэрээһин суох. Онтон биһиги түмсүөхпүтүн, сомоҕолоһуохпутун баҕарабыт. Ону сэргэ манна ыччаттарбыт билсэллэр, доҕордоһоллор уонна алтыһаллар. Ити бастакыта. Иккиһинэн, биһиги бары спорт сайдыбыт улуустара буолабыт, улахан күрэхтэһиилэргэ көрдөрүүлэрдээхпит. Манна спартакиада эмиэ улахан көмөлөөх диэн сыаналыырбыт тоҕоостоох. Тоҕо диэтэр, хамаандалар састааптарыгар үөрэх үлэһиттэрэ эмиэ бааллар.”
1996-2000 сс. Амма улууһун үөрэҕин салаатын салайааччытынан үлэлээбит Михаил Прокопьевич Жирков: “… Ити сылларга спорт таһыма үрдүк буоллаҕа буолуо, күрэхтэһиилэр күүрээннэрэ таһыччы буолаллара. Холобур, хапсаҕайга Амматтан аан дойду чемпиона Роман Цыпандин, волейболга СӨ бастыҥнар эмиэ биһиги уолаттарбыт, кыргыттарбыт, дуобакка маастардар И. Пинигин (Чурапчы), Н. Кычкин, М. Бырдыннырова (Таатта), мас тардыһыытыгар муҥур чөмпүйүөн Оокко бухатыыр бааллара күрэхтэһиини тыҥааһынныыра. Күрэхтэһии кэмигэр кэмэ суох элбэх ыалдьааччы, көрөөччү толору буолара. Ыһыы-хаһыы, баайсыы бөҕө. Судьуйалар элбэх уонна таһымнаах буоланнар, сорох мөккүөрдэр уосталлара эбитэ буолуо. Төрүт СӨ күрэхтэһиилэрин финалларын санаталлара. Ол иһин күрэхтэргэ сыл инниттэн бэлэмнэнии, сбордар ыытыллаллара, улуус хамаандалара эрдэттэн сүүмэрдэнэллэрэ.”
Илин эҥэрдээҕи үөрэх үлэһиттэрин спартакиадата өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан ыытыллыбыта уонна үөрэҕирии, норуот хаһаайыстыбатын араас салааларын үлэһиттэрэ зоналарынан спартакиада ыыталларыгар холобур буолбута.
Үп-харчы кырыымчыгынан идэлээх сойуус салайааччыларыгар быйылгыттан ыла спартакиаданы икки сылга биирдэ ыытарга диэн толкуй киирэн эрэр эбит. Оннук былаан олоххо киирдэҕинэ, өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан тэриллэн, 40-ча сыл устата ыытыллыбыт спартакиадабыт сыыйа-баайа уостан-симэлийэн барара буолуо дуу диэн санаа үүйэ-хаайа тутар. Спартакиада билиҥҥитээҕэр быдан ыарахан 90-с сылларга тохтообокко ыытыллыбыта эбээт.
Кэлиҥҥи кэмҥэ спартакиада сүрүн тэрийээччилэринэн улуустааҕы идэлээх сойуустар буоллулар. Салайааччылара Чурапчыттан Егор Давыдов, Тааттаттан Прокопий Борисов, Амматтан Прокопий Бытыров, Мэҥэ Хаҥаластан Иннокентий Скрябин, Уус Алдантан Анна Попова, Николай Готовцев саҥаттан саҥаны киллэрэн, күрэхтэһии таһымын үрдэтэн, салгыы ыыта туруохтара диэн эрэнэбин.
Үс улуус куоталаһыытыттан саҕаламмыт илин эҥэрдээҕи үөрэх үлэһиттэрин спартакиадата инникитин даҕаны чөл олоҕу пропагандалыы, физкультураны уонна спорду сайыннара, дьону-сэргэни түмэ турдун дуу.
Суруйда Неустроев Иван Гаврильевич, Таатта улууһун үөрэҕириитин үлэһиттэрин 1984-1987, 1999-2003 cc. салайааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ
