3 недели назад 966
Таатта Баайаҕата – төрүт дорҕоон иккис тыынын ылбыт дойдута
Кулун тутар 6 күнүгэр Саха Сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун түмэлигэр, Норуот маастарын күнүн бэлиэтээһин чэрчитинэн, “Мастера-изготовители струнных инструментов саха” каталог биһирэмэ буолла.
Кинигэни билиһиннэрэр тэрээһиҥҥэ мусуой дириэктэрэ Мария Ильинична Корнилова: “Бу каталог Аиза Петровна Решетникова төрөөбүтэ 80, “Кыл саха” ансаамбыла төрүттэммитэ 10 сылларыгар, итиэннэ саха төрүт үстүрүмүөннэрин оҥорор маастардар айымньыларын үөрэтиигэ ананар”, – диэн эттэ.
“Кыл саха” ансаамбыла төрүттэммитэ 10 сылынан элбэх тэрээһиннэр ыытылыннылар. Ансаамбыл атаҕар туруутугар бу түмэл өҥөтө улахан. Ол курдук, саха струналаах үстүрүмүөннэрин 2018-2030 сылларга сөргүтүү уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ оҥоһуллан үлэлии турара да элбэҕи кэрэһилиир.
Каталогка Саха Сирин, Бурятия, Москуба струналаах үстүрүмүөннэрин оҥорор 144 маастар туһунан информация киирдэ. Маастар уонна кини үлэлэрин туһунан суруйууга сыһыарыллыбыт куйаар-код көмөтүнэн өссө толору информацияны билиэххэ сөп.
“Кыл саха” этническэй дьүрүл ансаамбылын салайааччыта Анна Ивановна Томская уонна түмэл сүрүн харайааччыта Светлата Дмитриевна Никифорова сүрдээх элбэх матырыйаалы хомуйан, наардаан, бэртээхэй каталогы бэлэмнээн таһаардылар.
Руслан Габышев, Николай Аржаков-Боло Уус, Дмитрий Ченянов, Руслан Захаров, Андрей Осипов уонна Алексей Харайданов тыл эттилэр, үстүрүмүөннэрин тыаһатан иһитиннэрдилэр. Маастардар оҕолоро каталогы оҥорууга үлэлэспит дьоҥҥо махтал тылларын эттилэр.
Тэрээһиҥҥэ “Кыл дорҕоонугар уйдаран” диэн быыстапканы көрдөрүүгэ туруордулар. Бу быыстапка Дьокуускай куорат Киров уулуссатын 31-с дьиэтин үһүс этээһигэр кулун тутар 26 күнүгэр диэри үлэлиэҕэ.
Каталогка киирбит 144 маастартан 20-тэ Таатта буолара – улууска саха төрүт дорҕооно ураты миэстэҕэ турарын көрдөрөр курдук. Ити 20 киһиттэн түөрдэ Баайаҕаттан төрүттээх: Неустроев Гаврил Андреевич, Чахов Александр Иванович, Малгин Владимир Семенович, Егоров Николай Иванович.
2022 сыл ахсынньы 23 күнүгэр Таатта улууһун Баайаҕатыгар өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын, туттар тэриллэрин-сэбиргэллэрин көрдөрөр «Мандар Уус» саха олоҕун кэлим түмэлэ аһыллыбыта.
Түмэл тиэргэнигэр Туос Моҕол ураһа, саха балаҕана, мусуой дьиэтэ бааллар. Бу соҕотох киһи кыайбат үлэтин-хамнаһын убайбыт Борис Федорович Неустроев-Мандар Уус өрөспүүбүлүкэ үгүс олохтооҕун көмөтүнэн, күүһүнэн оҥорбута.
Онно кини уҥа илиитэ – этнограф, поэт Николай Иванович Егоров-Байаҕыын. Итиэннэ Баайаҕа нэһилиэгэр уһуннук баһылыктаабыт Романов Роман Романович сыралаһан туран үлэлэспитэ.
«Мандар Уус» мусуойга баар төрүт дорҕооҥҥо анаммыт хоһу аҕыйах тылынан ахтан ааһыахпын баҕардым. Түмэл салайааччыта Николай Иванович “Саха” НКИХ Тааттатааҕы салаатын суруналыыһа Ж.Г. Бурмистроваҕа, «Таатта» хаһыат кэрэспэдьиэнэ М.С. Павловаҕа кэпсээбитин сүрүн оҥостон, манна сыһыаннаах баар чахчылары эбэн-сабан, эһиэхэ сэһэргээн көрүүм дуу…
Николай Иванович Егоров-Байаҕыын өбүгэлэрбит оонньообут мусукаалынай үстүрүмүөннэрин тилиннэрэргэ, барҕардарга сыралаһан туран үлэлиир дьонтон биирдэстэрэ буолар.
Кини: “Таатта Баайаҕата – төрүт дорҕоон иккис тыынын ылбыт дойдута”, – диэн, мусуойга туспа анал хос оҥоттордо. Бу хоско Афанасий Семенович Попов-Бөөрөгөй Уус, Гаврил Андреевич Неустроев, Лука Николаевич Турнин, Александр Иванович Чахов, Герман Васильевич Хатылаев тустарынан хомуллубут матырыйааллар, саха төрүт дорҕоонун үстүрүмүөннэрэ көрдөрүүгэ тураллар.
Бөөрөгөй Уус Баайаҕа Томторуттан түөрт биэрэстэлээх тус арҕаа Харыйаҥ диэн алааска олорбута. Кини кыыһын Варвараны Тыараһаттан төрүттээх Лука Турнин кэргэн ылбыта.
Бөөрөгөй Уус күтүөтүгэр хомус оҥорон бэлэхтээбитэ, онтон сиэттэрэн, Лука хомуска оонньуу үөрэммитэ. Кини хомуска оонньуурун Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон истэн, 1948 сыллаахха Бүтүн Сойуустааҕы уус-уран самодеятельность I көрүүтүгэр Москубаҕа илдьэ барар.
Москубаҕа буолбут кэнсиэргэ көрөөччүлэр, ол иһигэр ССКП Киин Кэмитиэтин сэкирэтээрэ Е.А. Фурцева Лука Николаевич хомуска оонньообутун олус диэн сэргээбиттэр. Кэнсиэр кэнниттэн Екатерина Алексеевна, сахалар туох ааттаах дьикти үстүрүмүөннээххитий диэн, хомуһу тутан-хабан көрөөрү гыммытын, Лука Николаевич: «Бу киһи тус бэйэтэ эрэ туттар тэрилэ», – диэн биэрбэтэҕэ үһү. Ити чахчытын мин ол кэмҥэ Ытык Күөлгэ култуура дьиэтин дириэктэринэн үлэлээбит, «Бочуот Знага» уордьан кавалера Константин Максимович Винокуровтан истибитим.
Лука Николаевич бу кэнсиэр кэнниттэн, дьон хомуһу наһаа сэҥээрэр эбит, онтон элбэх киһи бииргэ хомуска оонньуура өссө бэрт буолуо эбит диэн, хомус ансаамбылын тэрийэргэ сананар.
Бу кэмҥэ Неустроев Гаврил Андреевич төрөөбүт улууһугар Тааттаҕа үлэлии кэлэр. Гаврил Андреевич Лукалыын эт саастыы, 1917 сыл олунньу 11 күнүгэр Баайаҕаҕа төрөөбүтэ. 1940 с. Саха тыйаатырыгар артыыһынан үлэҕэ киирбитэ, ити дьыл тыйаатыр иһинэн тэриллибит мусукаалынай-вокальнай кэлэктиипкэ киирэн, бастакы кууруһу бүтэрбитэ.
Саха биллиилээх композитора Марк Николаевич Жирков кылааһыгар үөрэммитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, минометнай расчет наводчигынан, хамандыырынан сэриилэспитэ. Кыайыы кэнниттэн өссө биир сыл Латвияҕа сулууспалаабыта, Прибалтика националистарын, тыаҕа саспыт фашистары кытары кыргыспыта.
Аармыйаттан кэлээт, мусукаалынай устуудьуйаҕа үөрэнэ сылдьан, 1947 с. сэриигэ ылбыт бааһырыыларыттан сылтаан салгыы кыайан үөрэммэтэҕэ. Гаврил Андреевич төрөөбүт оройуонун култуурата, духуобунаһа сайдыытыгар олоҕун анаабыта. Ол курдук, Ытык Күөлгэ Таатта тыйаатырыгар, Дьохсоҕон, Тыараһа, Баайаҕа кулууптарын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
1965-1966 сс. оройуон култуураҕа салаатын сэбиэдиссэйэ Поликарп Степанович Габышев Неустроев Гаврил Андреевич туһунан ахтыы суруйан хаалларбыта: «…Саха хомуһунан дьүрүһүтүү кистэлэҥнэригэр эмиэ дэгиттэр талааннааҕа, ансаамбыллары тэрийии энтузиаһа этэ… Мандолинатын, хорумуоскатын, кэлин байаанын, бэйэтэ оҥостубут кырыымпатын дьүрүһүтэр кэрэ дорҕооннорунан биһигини тардара…».
Ахтыыга этиллэрин курдук, Гаврил Андреевич хомуска оонньуур, ансаабыллары тэрийиигэ уопуттаах буолан, Лука Турнинныын алтыһар. Бу туһунан сэбиэскэй-партийнай үлэ бэтэрээнэ К.М. Винокуров маннык ахтар: «… Л.Н. Турнин хомуһун ансаамбылын хайдах тэрийэри сүбэлэһэр биир төһүү киһитэ Гаврил этэ. Ити сыл күһүнүнүгэр Москубаҕа буолбут декадаҕа 28 киһилээх хомус ансаамбыла кыттыбыта…
Кырдьык да, умнуллан, сүтэн эрэр хомус ити кэмтэн ыла уота-күөһэ күөдьүйэн, билигин аан дойдуга биллэр. Хомус аан дойдутааҕы киинэ Дьокуускайга баар буолла. Ити Турнин Лука Николаевич, Неустроев Гаврил Андреевич уо.д.а. оройуон култууратын төһүү үлэһиттэрин айымньылаах үлэлэрин түмүгэ дии саныыбыт».
Лука Николаевич сахалартан аан бастаан саха хомуһун Улуу Москубаҕа иһитиннэрбитэ. Хомус сэллиги тарҕатар тэрил диэн көйгөтүллэр кэмигэр хомус ансаамбылын тэрийбитэ. Кини хомуска оонньуур тэтимин Иван Алексеев-Хомус Уйбаан: “Дьиҥ сахалыы бэйбэрэ тардыы», – диирин мин эт кулгаахпынан истэн турардаахпын.
Лука Турнин саха төрүт дорҕоонун сөргүтүүгэ сүдү хомусчут быһыытынан ураты миэстэни ылыан ылар.
Оттон Гаврил Андреевич норуот таптаан ыллыыр ырыаларын нуотаҕа түһэрэн үйэтиппитэ, мелодист быһыытынан дэгэрэҥ ырыалары айан хаалларбыта. Уус-уран самодеятельноска ыччаты, дьону сатаан түмэр салайааччы, тэрийээччи быһыытынан биллэрин таһынан, кини дэгиттэр талааннаах толорооччу артыыс этэ. Кини кырыымпаҕа, скрипкаҕа, байааҥҥа, балалайкаҕа, хомуска оонньуура, кырыымпаны оҥороро. Гаврил Андреевич Дэбдиргэҕэ олорор маастар Петр Иннокентьевич Марковка сакаастаан, кырыымпа, о.д.а. төрүт дорҕоон үстүрүмүөннэрин оҥотторбута.
Алта киһилээх ансаамбыл тэрийэн, 1959 с. бэс ыйыгар Ыччат өрөспүүбүлүкэтээҕи II бэстибээлигэр кытыннарбыта. Бу ансаамбылга Неустроев Василий Романович, Турнин Лука Николаевич, Васильев Николай Петрович-II, Андросов Андрей Андреевич, Захаров Владимир Иннокентьевич, Неустроев Гаврил Андреевич оонньообуттара.
Оройуоҥҥа саха төрүт дорҕоонун үстүрүмүөннэрин ансаамбылын тэрийэн, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар таатталар аан бастаан кыттыбыт буолуохтарын сөп.
Чахов Александр Иванович 1934 с. олунньу 20 күнүгэр Баайаҕа Томторуттан түөрт биэрэстэлээх Нойохоон диэн сиргэ төрөөбүтэ. Кини композитор Грант Григорян кылааһыгар үөрэммитэ.
1967-1971 сс. өрөспүүбүлүкэ методическай киинин муусукаҕа салаатын методиһынан үлэлээбитэ. Композитор Марк Жирков саха былыргы мусукаалынай үстүрүмүөннэрин хайдах оҥорор туһунан хаалларбыт технологиятын үөрэппитэ, чинчийбитэ. Өрөспүүбүлүкэ оройуоннарын кэрийэн, кырыымпа, күпсүүр, ойуун дүҥүрүн оҥорор маастардары кытары үлэлэспитэ, сэһэргэспитэ. Аатырбыт хомус ууһа С.И. Гоголев-Амынньыкы Ууска биһилэхтээх хомуһу оҥотторон, 1968 с. Александр Иванович ааптарыскай сибидиэтэлистибэни ылбыта.
А.И. Чахов сүдү тойуксут Сергей Зверев-Кыыл Уолунаан сэттэ аҥаар сыл үлэлэспитэ. Александр Иванович самодеятельнай композитор, 70-тан тахса ырыа матыыбын айбыта, ол иһигэр сахалыы саҥалаах барыта сэргиир «Күндү көмүс күөрэгэйим» диэн ырыатын. Үөрэппит, чинчийбит үлэлэрин түмэн, «Саха былыргы музыкальнай инструменнара» (1993), «Өбүгэлэрбит музыкаларын төрүт дорҕоонноро» (2012), «Старинные якутские музыкальные инструменты» кинигэлэри таһааттарбыта.
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун, Алдан нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, саха төрүт мусукаалынай үстүрүмүөннэри үйэтитээччи Александр Иванович Чахов 2012 с. суруйбут ахтыытыгар: «Саха былыргы национальнай-музыкальнай инструменнарын миэхэ аан маҥнай көрдөрбүт, тыаһын иһитиннэрбит, онно ураты сыһыаны уһугуннарбыт киһибинэн Неустроев Гаврил Андреевич буолар. Ол түмүгэр мин саха былыргы национальнай-музыкальнай инструменнарын оҥоруунан, ону сайыннарыынан уонна норуокка таһаарыынан умсугуйан туран дьарыктанабын. Онон киниэхэ үйэ-саас тухары улахан, умнуллубат махтал буоллун!».
Туох барыта силистээх-мутуктаах, туох даҕаны эмискэ халлаантан түһэн кэлбэт. Билигин саха төрүт дорҕоонун тарҕатааччылартан саамай бастыҥнарынан «Кыл саха» (сал. Анна Томская), Клавдия уонна Герман Хатылаевтар буолаллар.
Кинилэр Баайаҕаны кытта туох эмэ ситимнээхтэр дуо? Гаврил Андреевич кинилэр үстүрүмүөннэргэ оонньуур буолуохтарын иннинэ олорон ааспыт киһи буоллаҕа. Утумнааһын, эйгэ сабыдыала диэн баар ээ… Гаврил Андреевич кырыымпаҕа оонньуурун Александр Иванович истэн, саха төрүт үстүрүмүөннэригэр ураты сыһыана уһуктубута.
Герман Баайаҕаҕа, төрүт дорҕоон үөскээбит эйгэтигэр, улаатан, бэйэтэ да билбэтинэн, саха былыргы мусукаалынай үстүрүмүөннэрин интэриэһиргиир буолбута. Төрүт дорҕоон эйгэтигэр сыстарыгар Гермаҥҥа уһуйааччынан Александар Иванович буолбута уонна бу хайысхаҕа үлэлииригэр алгыһын тиэрдибитэ.
Баайаҕа мусуойун төрүт дорҕоон хоһугар өссө СӨ үтүөлээх артыыската Ирина Михайловна Максимова туһунан матырыйааллар бааллар. Кини Баайаҕаҕа Кус Чаарбыт диэн алааска төрөөбүтэ. Төрөппүт кыыһа Аиза Петровна Решетникова Саха Сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун мусуойун төрүттээбитэ.
Аиза Петровна 1990-с сылларга саха үстүрүмүөннэрин оҥорор маастардары кытары улахан үлэни ыыппыта. Саха Сирин норуоттарын мусукаалынай үстүрүмүөннэрин кэллиэксийэтин хомуйары бастакы саҕалааччыларыттан биирдэстэрэ.
Мин «Саха-Экспо» диэн саха быһаҕын быыстапкатыгар Куруһаалаҕа сырыттахпына, биир эдэр уол сыанаҕа тахсан, кырыымпаҕа оонньоото. Кырыымпатын тыаһа аҕам Гаврил Андреевич кырыымпатын тыаһыгар майгынныыр, сахалыы саҥарар курдук. Билистим – Руслан Габышев.
Оччолорго кини иһиллэ-биллэ илик кэмэ этэ. Руслантан ыйыттым: “Олох дьиҥнээх сахалыы тыастаах кырыымпаҕа оонньуур эбиккин, ким оҥорбутай?” – диэн. Уолум: “Бэйэм оҥорбут кырыымпам”, – диэтэ уонна хардары: “Эн Тааттаҕын дуо?” – диэн ыйытта. Мин соһуйан: “Таатта буоларбын хантан биллиҥ?” – диэтим. Киһим: “Мин оонньуурбун таатталар эрэ сэҥээрэллэр”, – диэбитэ.
Кэлин Руслан кырыымпаларын тыаһын Анна Томская сөбүлүү истэн, «Кыл саха» ансаамбыл кырыымпаларын оҥорооччутунан, оонньооччутунан ылбыттара.
Оттон Руслан кырыымпа оҥороругар, сөптөөх тыаһы көрдүүрүгэр, Баайаҕа киһитэ Александр Иванович сүбэһит буолбута: «Биһиги, саха маастардара, үйэ аҥаарыттан ордук көрдөөбүт дорҕооммутун Руслан Габышев эрэ булла уонна кини оҥорбут кыл үстүрүмүөннэригэр дьиҥ сахалыы кылыһахтаах дьиэрэтии уонна дэгэрэҥ ырыалара чуолкайдык иһиллэллэр”- диэн улахан сыанабылы оҥорбута.
Руслан Прокопьевич айылҕаттан айдарыылаах маастар буолан, төрүт өбүгэ тыаһын-ууһун, үгэһин сөргүттэ, дьиҥнээх саха төрүт дорҕоонун таһаарда. Тоҕо кини “таатталар эрэ мин оҥорбут кырыымпам тыаһын сэргииллэр” диэбитэ буолуой? Мин санаабар, бу ааһан иһэн этии буолбатах. Улахан маастар баайаҕалар Таатта улууһугар төрүт дорҕоон эйгэтин оҥорбут салгыннарын этинэн-хаанынан сэрэйбитэ буолуо дии саныыбын.
Турнин Лука Николаевич, Неустроев Гаврил Андреевич, Чахов Александр Иванович саха култуурата, духуобунаһа сайдыытыгар кыым сахпыттара, суол үктээбиттэрэ. Саха төрүт дорҕооно иккис тыынын ылыытыгар бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн, ситэрсэн, биир кэлим үлэни ыыппыттара. Кинилэр хаарга хаампатылар, сииккэ сиэлбэтилэр, сыралаах үлэлэрин түмүгэ таах хаалбата.
Онон Николай Иванович Байаҕыын “Саха төрүт дорҕооно иккис тыынын Тааттаттан, чуолаан Баайаҕаттан ылбыта” диэн этиитэ оруннаах.
Суруйда Иван Гаврильевич Неустроев,
СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ,
Дьокуускай к. 7.03.2025 с.
