1 месяц назад 10069
Бары, бары күүтэбит – былыргыны сэргиибит
Валентина Гаврильева айымньытыгар олоҕуран, «Уот Дьулустаан» сэрийээл дьон болҕомтотун тарта. “Ааспыт сэрийээллэргэ муҥутаан 300-тан тахса киһи санаатын суруйар эбит буоллаҕына, бу «Уот Дьулустааҥҥа” 2 тыһыынчаттан тахса кэмэнтээрий киирэр», – диэтилэр. Сэрийээлбит аҥаара да көстө илигиттэн көрөөччү итиччэ элбэхтик ырыппыт буоллаҕына – ол аата дууһатын кылын таарыйдаҕа.
Сахалар киинэбит, сэрийээлбит сыл аайы тупсан иһэр. Урут эдэр эрдэххэ киинэҕэ биирдэ эмэ саха көһүннэҕинэ, хайдах эрэ, толоос соҕустук көстөрө. Билигин экран саха сирэйигэр үөрэннэ, биитэр биһиги бэйэбитин киинэҕэ көрө үөрэннибит дуу?..
Урукку сэрийээллэр үксүн аныгы олох, таптал туһунан буоллаҕына, бу сырыыга былыргы олох көстөр. Сэрийээл уус-уран литэрэтиирэҕэ олоҕурбут буолан, ис хоһооно, дьоруойдара, уобарастара үчүгэйдэр, итэҕэтиилээхтэр. Уонна биһиги, сахалар, былыргы үһүйээннэри, кэпсээннэри наһаа сэҥээрэбит.
Дьокуускайга В.Г. Белинскэй аатынан кыраайы үөрэтэр бибилэтиэкэҕэ бу сэрийээл сценарийын суруйбут Катерина Григорьева-Кэрэмэс Сыдьаайын кытта көрсүһүү буолла.
Көрсүһүүнү бибилэтиэкэ үлэһитэ Екатерина Попова иилээн-саҕалаан ыытта. Кини сөҕөр: «Хайдах итинник сэһэни эбэн-сабан, тупсаран, киинэ оҥорон таһаардыҥ?” – диэн. Кэрэмэс Сыдьаайа сэрийээл хайдах уһуллубутун сиһилии кэпсээтэ.
Таатта Чөркөөҕүн түмэлигэр сайын устубуттар. Мусуой былыргы мала-сала оччотооҕу кэми бэркэ биэрэр. Ол эрээри киинэ устарга мэһэй элбэх эбит. Балаҕаннар бөһүөлэк иһигэр турар буоланнар, массыына кэлэр-барар тыаһа-ууһа… Аны уот, сибээс остуолбалара, баҕаналара, боруобаттара, балаҕан иһигэр розеткалар эҥин. Олору каадыртан ыраастыырга үлэ бөҕөтүн көрсүбүттэр.
Дьон бары артыыстар үчүгэйдик оонньуулларын бэлиэтииллэр. Кырдьык да, оннук. Оҕолуун, улахан дьоннуун, эмээхсинниин, оҕонньордуун – бука бары олох биир ансаамбыл курдуктар.
Ырыачай барахсан (Айталина Винокурова-Цыпандина) дьадаҥы буолан атаҕастанар. Баай киһи Аҥар Харах сибэкки курдук эдэркээн, кэрэчээн кыыһы тэпсэн ааһар. Кыыс барахсан уол оҕону бэрт эрэйинэн төрөтөр уонна өйө хамсыыр. Сүрдээх ыарахан оруол. Ону эдэр артыыска Ырыачай дууһата муунтуйарын, ииригирэрин киһи эрэ этэ тардыах курдук көрдөрөр. Сороҕор өйдөнөн, оҕотун санаахтыыр.
Тойоно балыксыт оҕонньорго дьукаах олордор. Балыксыт оҕонньорбут (Анатолий Николаев) тас көрүҥэ, сэбэрэтэ аһары мааны курдук: бытыга кичэллик кыргыллыбыт, баттаҕа эмиэ. Хайдах эрэ, нуучча да, саха да буолбатах, омук курдук, Дон Педро диэхпин баҕарабын. Гример үчүгэйдик үлэлиэн сөбө. Балыксыт оҕонньорго хорунар бириитибэтэ да суох буолуохтаах этэ. Станиславскайдыы эттэххэ: «Не верю!».
Оттон ордук табыллыбыт уобарастар: Ылдьаана хотун, Аҥар Харах тойон, Хобороос кыыс – үс омсолоох дьоруой.
Миигин ордук Ылдьаана хотуну оонньуур Екатерина Семенова сөхтөрдө. Киһи “һык” гыныар дылы итэҕэтиилээхтик оонньуур, болҕомтотун тардар. Эмиэ да абараҕын, эмиэ да аһынаҕын. Ылдьаана күлэн иһэн ытыыр, ытаан иһэн күлэр, кыыһырар-тымтар – сүрдээх уустук оруол. Дьэ, ону артыыска кыайа тутта. Ис иһиттэн тыҥаан, нэгирэ сүрдээх, киһи эрэ ылынар гына органичнайдык оонньуур.
Итинник артыыска бэрт сэдэх, суоҕун да тэҥэ. Кинини олох билбэт эбиппин. Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыската эбит. Ылдьаана ыарыһах буолан оҕоломмот, онтон санаата муунтуйара кэмнээх буолуо дуо?!
Аны эрэ “күүлэйдиир”, туора кыыска оҕолоох, ааҕыстаҕына кырбанар. Кырдьык да, кыһыылаах. Баайа барыта киниэнэ, ону тойон эрэ дьаһайар. Эрбит Аҥар Харах, дьэ, уола хаан. Дьэбирдик туттан-хаптан, бэйэтин ис туруга күүстээҕинэн, дьону самнарарынан тэҥнээҕэ суох. Алгыс Макаров олох астыктык оонньуур. Кэргэнэ Ылдьааналыын икки күүстээх хараактар киирсиитэ – икки эһэ биир арҕахха олорботторун тэҥэ күөнтэһии. Табыллыбыт тандем.
Хобороос кыыс дьадаҥы хамначчыт буолан, кыаҕа баарынан үчүгэй олоххо тардыһа сатыыр. Ол иһин хотунугар туох буолбутун хобулаан биэрэр. Онтон атын хотунун болҕомтотун тардар кыаҕа суох. Урукку олох өссө биир сиэртибэтэ. Хоборооһу Саха тыйаатырын эдэр артыыската Сандаара Федотова оонньуур. Кини бу иннинэ үксүн биһирэмнээх оруоллары толороро. Бу сырыыга хорсуннук омсолоох оруолга көспүт. Амплуатын диапазонун кэҥэтэрэ, талаанын сайыннарара сөп. Эдэр артыыс эрэ оннукка санаммата буолуо. Мөлтөхтүк көстөрүттэн чаҕыйыан сөбө.
Бу артыыстар, нууччалаатахха, «проснулись знаменитыми» диэтэхпинэ, улаханнык сыыспатым буолуо. Ылдьаана хотуну оонньуур Екатерина Семенова – СӨ үтүөлээх артыыһа Кирилл Семенов балта. Аҥар Хараҕы оонньуур Алгыс Макаров – Ньурба тыйаатырын уус-уран салайааччыта, режиссёра, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Юрий Макаров төрөппүт уола. Сандаара Федотова эмиэ тыйаатыр биллэр артыыстарын сыдьаана. Удьуордарын утумнаан эрдэхтэрэ.
Маайа Слепцова оонньуур Сүөкүлэтэ барахсан эчи эйэҕэһин, мындырын, холкутун – саха дьахтарын майгытын үтүө өрүттэрин иҥэриммит уобарас.
Кинини көрө олорон, билиҥҥи эбээлэри, бэйэбин санааммын сонньуйдум. Сиэннэрбитин ити курдук үөрэтэ-такайа, араас үһүйээннэри, остуоруйалары кэпсии-ипсии сылдьабаппыт, бэккэлээтэҕинэ, кинигэ ааҕан биэриэхпит. Сиэннэри да кытта, атах тэпсэн олорон, налыччы кэпсэтии суох, ол оннугар “кэнсиэр, үҥкүү, оһуохай” дии-дии ойуохпут. Өбүгэбит ситимэ сүттэҕэ ити. Саныахха ыарахан…
Ньукууну оонньуур Айтал Софронов уол олох дьоһун, үтүө ыччат тахсан иһэр диэн итэҕэтэр.
Валентина Николаевна Гаврильева суруйааччы быһыытынан «Эдэр коммунист» хаһыат иһинэн «Хомус» түмсүүгэ суруйааччы Анастасия Сыромятникова салайыытынан уһуйуллан, куорсун анньынан тахсыбыта.
Мин саҥардыы үөрэхпин бүтэрэн, бибилэтиэкэҕэ үлэлээн эрдэхпинэ, «Акаары дьахтар туһунан кыра сэһэн» диэн айымньыта ыҥырыа уйатын тоҕо тардыбыта. Ол акаары дьахтар бибилэтиэкэр эбит. Биһиги бэйэлээхтэри ама ким акаарылар диэҕэй?! Кинигэни кууһа сылдьар барахсаттары? Онон өһүргэнии диэн кытаанаҕа этэ. Оччолорго Пушкин аатынан Өрөспүүбүлүкэтээҕи бибилэтиэкэҕэ ааптары ыҥыран, көрсүһүү оҥорбуттара. Көрсүһүү да буолуо дуо, аҥаардастыы дьүүллээһин, олох “линчевание” курдук этэ. Биһиги этии, тыыныы бөҕө. Валентина Николаевна барахсан туох эрэ диэн хардаран этэ, быһаара сатыыр да, ону өйдүүр, ылынар суох. Сатахха, Москубаҕа үрдүк үөрэҕи бүтэрбит диэн быһыылааҕа. «Москвичтарбыт» олох өрө туран кэбистилэр. Билигин санаан, Валентина Гаврильеваны аһынабын. Хайыай, син тулуйдаҕа.
Уопсайынан, Валентина Николаевна дьиҥнээх айар үлэһит, сиртэн-буортан тэйбит иэйиинэн, духуобунай олоҕунан олорор курдуга. Кыраҕа, бытархайга соччо кыһаммат. Арааһа, Анна Ахматова, Марина Цветаева оннуктара эбитэ буолуо дии саныыбын.
Бу Белинскэй бибилэтиэкэтигэр сценаристыын кытта көрсүһүү бэрт сэргэхтик ааста, тыл этиилэригэр сэрийээли устубут айар дьоҥҥо махтаннылар. Норуодунай артыыс Зоя Багынанова баара. Кини киинэҕэ, сэрийээлгэ уһуллубут түгэннэрин кэпсээтэ. Манна диэн эттэххэ, Зоя Багынанованы саха сэрийээлин, киинэтин саҕалааччынан ааттыахха сөп. Саха тэлэбиидиэнньэтэ аан маҥнай киинэ устан холонуута инньэ 1969 с. буолбута. Николай Якутскай «Төлкөтүнэн» устубуттара. Онно сүрүн оруолу Маайаны Зоя Петровна оонньообута, Сылгыһыт Сүөдэри Сергей Константинов, Сүөдэркэни Зоя Багынанова кэргэнэ Геннадий Сивцев. Дьон наһаа сэҥээрбитэ. Ол уһуллубут пленкалара көмүс састааптаах буолан, кэмэ кэлэн, судаарыстыбаҕа туттардахтара. Онон билигин суох, аҕыйах хаартыска эрэ хаалбыт.
«Уот Дьулустааны» Ньурба тыйаатырыгар билигин Аҥар Хараҕы оонньуу сылдьар Алгыс Макаров аҕата Юрий Макаров туруоран, Францияҕа көрдөрбүттэр.
Көрөөччүлэр наһаа уйаннык ылыммыттар. Саалаттан тахсыбакка олороллор үһү, иэйиигэ куустаран. Инбэлииттэр барахсаттар ытаһаллар эбит. Гонорардарын долларынан биэрбиттэр. Ол кэмҥэ хамнас кэлбэт, олох харчы суох этэ. Мин кэргэним Егор Неймохов эпэрээссийэлэнэн, Петербурга эдьиийбин Зоя Багынанованы көмөҕө ыҥыртарбытым, кыра уолбун Мишаны көрдөрөөрү. Билиэтин кыыһа Лиза Потапова, ол испэктээккэ оонньообут буолан, долларынан атыылаһан биэрбитэ. Хайдах эрэ, барыта ситинник ситимнэһэн тахсан иһэр курдук…
Түгэнинэн Намҥа олорор М.П. Мохначевская-Марта Мария буруолуу сылдьар хоһоонун билиһиннэриим:
Уот Дьулустаан
Уот Дьулустаан киинэтэ
Буолар аптаах киэһэтэ,
Күүттэриилээх иэйиитэ
Кистэлэҥнээх курдук ээ.
Бары, бары кэтиибит,
Былыргыны сэргиибит,
Дьылҕалара түөрэккэй,
Хайдах буолан иһэллэр…
Далбар куттаах Сүөкүлэ
Олох муҥун өһүлэ,
Айыылартан ааттаһар,
Айах тутан аһатар.
Ырыачайы аһынан,
Ыалдьар биһи сүрэхпит.
Ылдьаананы маһынан,
Сынньан биэрбит баар ини!
Хобу-дьиби Хобороос
Хобуоччута диэн толоос.
Аҥар Харах-Миитэрэй
Суостаах аҕай уор дьиикэй!
Булумньута Дьулустаан
Көмүскүөҕэ ийэтин.
Дьоһун киһи улаатан,
Биллэриэҕэ бэйэтин!
Уонна көрөн иһиэхпит,
Бүтэһигин билиэхпит…
Түмүкпэр этиэм этэ, бу курдук уус-уран айымньылары иккис тыыннаан, киинэ, сэрийээл оҥорон көрдөрдөллөр, үтүө дьыала буолуо этэ. Литэрэтиирэ сайдарыгар төһүү күүс буолара саарбаҕа суох.
«Саха» НКИХ үлэһиттэригэр, сэрийээл устааччыларыгар, артыыстарга барҕа махтал! Чуолаан суруйааччы Валентина Гаврильеваҕа, киинэ сценарийын суруйбут Катерина Григорьева-Кэрэмэс Сыдьаайыгар, туруорааччы режиссёр Елена Эверстоваҕа. Киэһэ аайы кэтэһиилээх сэрийээли бэлэхтээн, олохпутун тупсарбыккытыгар.
Мария Неймохова.
06.02.2025.
Хаартыскалар, видеолар интэриниэт аһаҕас ситимиттэн туһанылыннылар.
