3 месяца назад 241
Ырыанан арчыланар далбардар
Дьолу, күнү, чаҕылы
Кымыс курдук кутаары,
Ырыа үөскүүр ылланаары…
Семен Данилов.
Биһиги, сахалар, ырыаны олохпут аргыһа оҥостон сырыттахха, үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһыы күүһүрэрин өбүгэ саҕаттан эппитигэр-хааммытыгар, өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥэриммит норуот буолабыт. Дэлэҕэ даҕаны былыр-былыргыттан “Саха оҕуһун мииннэ да – ырыаһыт, оһоҕун иннигэр олордо да – олоҥхоһут” диэн бэргэн этии уос номоҕор киириэ үһү дуо?!
Мин бэйэм ырыаҕа дууһабынан, өйбүнэн-санаабынан чугас буоларым быһыытынан, “Арчы дьиэтэ” култуура духуобунай киинин иһинэн үлэлиир “Арчы” норуодунай хор, “Далбар” ансаамбыл кэлэктииптэрин ыраахтан чуҥнаан, оргууй наллаан көрбүтүм-истибитим син да балачча буолла. Онон ырыаһыттарын кытта сэһэргэстим.
Ырыа эмтиир
Ханнык баҕарар кэлэктиипкэ иилиир-саҕалыыр, сааһылыыр-наардыыр, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх дьон баар буолар. Биир оннук киһинэн бу түмсүү хайа тэриллибит күнүттэн сылдьар, куруутун сэргэх сэбэрэлээх, чоҕул хараҕын уотун ыһыктыбатах Мелания Ивановна Дмитриева буолар.
Мелания Ивановна талыы-талба Таатта сириттэн тардыылааҕа тылыттан-өһүттэн, өйүттэн-санаатыттан бэркэ диэн биллэр. Хайдах эрэ, тохтообокко суккуллар үрүйэ уутунуу сааһыланан тахсар сэһэргэһиибит бэрт тэтимнээхтик уонна ылыннарыылаахтык ааста. Мелания Ивановна аҥаардас “ырыа” диэн тылтан ис иһиттэн уһуктан, сэргэхсийэн, сирэйдиин-харахтыын сырдыыр киһи буолан биэрдэ. Кэпсэтиибит маннык буолла:
– Мин ырыа диэни оҕо эрдэхпиттэн чугастык ылынар эйгэм. Тулалыыр эйгэҕэ иэйиибин, дьоҥҥо-сэргэҕэ тапталбын тиэрдэр ньымам эрэ буолбатах, ырыа миэхэ олоҕум сырдык, сылаас сыдьаайа, омуннаан эттэххэ, тыынар салгыным, араас куһаҕан, тас дьайыыттан көмүскэлим, эмим-томум (мичээрдиир). Эмим-томум диэн халлаантан ылан эппэппин. Ол ордук бу кэлин сылларга билиннэ. Аан дойдуну атыйахтыы ытыйбыт хамсыкка хаайтарыы, ыктарыы кэмигэр ырыа эйгэлээхтэр ыалдьыбатахтара диир кыаҕым суох гынан баран, ырыа эйгэлээхтэр бу моһолу, хайдах эрэ, арыый чэпчэкитик аһардыбыт. Репетициялар, дьарыктар буолар күннэригэр, бэйэм даҕаны билбэппинэн, сарсыардаттан тугум барыта сатанарга, минньийэргэ дылы буолар. Манна кэллим даҕаны, ааны аһан киириэхпиттэн, сүүрбэччэ сыл биир эйгэҕэ сылдьар күндү дьоммун кытта кэрэ эйгэтигэр куустарабыт.
– Дьэ, наһаа үчүгэй холуйуу, хоһуйуу буолбатах дуо? Күргүөм ырыа соҕотох ыллыыртан туох уратылааҕый? Эйиэхэ, тус бэйэҕэр, тугу биэрэрий?
– Күргүөм ырыа, бастатан туран, киһиэхэ эрэли үөскэтэр, тоҕо диэтэххинэ аттыгар доҕотторуҥ, эн курдук ырыаҕа бэриниилээх дьонуҥ тураллар, тыыныҥ тиийбэтэх сиригэр уһаталлар, о.д.а. Манна ыллыахпыттан бөлөҕүнэн, күргүөмүнэн толорууга ырыа кэрэтэ өссө ситэриллэн-хоторуллан, эбиллэн, куолас араас кырааскатын эбэн, бэйэтэ сыалай хартыына буолан тахсар. Уонна биир сүрүн уратыта диэн, бөлөҕүнэн, күргүөм ырыаҕа сылдьар киһи атыттары истэ, сыаналыы, анаара үөрэнэр. Оттон олорор олоҕун анаарар, ырытар киһи аһыныгас, көмүскэс санаалаах буолар. Ол кэлин эн олоҕуҥ атын да эйгэтигэр сүрдээх көмөлөөх.
Аны биһиги “Далбардар”, “Арчылар” куруутун ырыа эрэ туһугар түмүллэбит диир арыыйда тутах буолуо. Тоҕо диэтэххэ, биир бэйэм бу түмсүүгэ сылдьан, бэйэбэр араас атын эйгэни арыйдым, уруккуттан билэр эбит буоллахпына, ону дириҥэттим – оҕуруот аһын олордуу, бүөбэйдээһин кистэлэҥнэрэ, иис-күүс эйгэтин араас албастара. Ити барыта биһигини хас биирдиибитин байытар, хаҥатар. Онон биһиги сааһырбыт дьон олохпут кырааскатын араас өҥүнэн оонньотор ырыабытыгар махталбыт муҥура суох.
***
Ити курдук Мелания Ивановнаны кытта сэһэргэһэн бараммын, ис сүрэхпиттэн чэпчээтим, олорор олохпутугар баар араас көстүүлэри муҥатыйа-ытыы соҥуу ылыммакка, ханнык да түгэнтэн сырдыгын ыла сырыттахха, үчүгэй даҕаны диэн санаам өссө күүһүрдэ.
Алгыс курдук арылыйан
Саҥарбыччай саҥакам
Санньыйбыты саататар,
Ыллаабыччай ырыакам
Ытаабыты ыматар…
С.Данилов
Омос көрдөххө, куруутун тугу эрэ иһиллии сылдьар курдук уу чуумпу, наҕыл, номоҕон көрүҥнээх киһи ис дууһатыгар хайдахтаах курдук кэрэ, хайдах курдук тэтимнээх, хотоойу-хорсун күүстээх эниэргийэлээх матыыптаах ырыалар, санаалар буһа-хата сылдьалларын иһиттим-көрдүм, сөхтүм. Ити курдук санаа Антонина Семеновна Тарбахованы кытта сэһэргэһиибиттэн киирдэ.
– Мин санаабар, саха буоллуҥ даҕаны ырыаһыккын, ырыа эйгэлээххин, ырыа дууһалааххын. Ол олох чуолкай дии саныыбын. Мин кыра эрдэхпиттэн ырыаны сэргии, кэрэхсии, ис-тас туруктуун ылына үөрэммитим. Биһиги оҕо эрдэхпитинэ, дьон олоҕор араадьыйа үлэтэ сүҥкэн суолталааҕа. Билигин санаатахха, оччолорго дьон болҕомтотугар тахсар ырыа тыла-өһө, дьүрүскэнэ ырытыллан, анаарыллан тахсара – ырыа дьоҥҥо дьайыытыгар оруола улахан эбит. Федор Лобанов, Серафим Павлов, Игнатий Слепцов тылга уһулуччу болҕомтолорун уурар уус-уран тыл уһулуччулаах маастардара В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап, Савва Тарасов, Семен Данилов, Эллэй тылларыгар ырыаларын умнубакка, саҥалыыттан көрөн, ыччакка үөрэтэн, дьоҥҥо тиэрдиэххэ, ыллатыахха баар этэ.
Биһиги көлүөнэ ырыа чааһыгар дьоллоох дьоммут дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, биһиги ити үөһэ ахтан аһарбыт чулуукан дьон ырыаларынан улааппыппыт. Биһиэхэ Намҥа Афанасий Шестаков, Розалия Борисовна, Василий Терентьев, Илья Христофоров курдук бэриниилээх үлэһиттэр баар буоланнар, ырыа-тойук тохтообокко кутуллара. Аан бастакы бэйэм эккирэтиһэн туран үөрэппит уонна өр сылларга астына-дуоһуйа ыллаабыт ырыам Федор Лобанов ырыата этэ. Ырыам тылын кини ыллыырыттан устан ылаары, араадьыйаны манаан да биэрбитим (мичээрдиир). Ырыаны ылынарбар, ис сүрэхпэр, дууһабар киллэрэрбэр матыыба даҕаны, тыла-өһө даҕаны тэҥ суолталаахтар. Биһиги сахабыт тыла барахсан ис кэрэтинэн, аҥаардас саҥаран ааҕарга кытта дьүрүскэннээх ураты, үйэлэри уҥуордаабыт улуу тыл буоллаҕа дии.
Ырыа төрөөбүт төрүт тылбыт сөлөгөйүн-сүөгэйин иҥэринэргэ, сахалыы ураты, уйан дьүрүскэни ылынарга олус көмөлөөх. Ол аата ырыа нөҥүө биһиги иитэр-үөрэтэр эйгэҕэ, төрөөбүт тылбытын көмүскүүргэ-харыстыырга, сайыннарарга үлэлэһэбит.
Ырыа мин олоҕум бары эйгэтигэр көмөлөөх – ас астыырбар, оҕо көрөрбөр, иистэнэрбэр. Ас астыырга ис турук сырдык, ыраас буолуохтаах, онно өссө эбии ырыа ыллаан, тыл-өс күүһүн эптэххэ, бу ас алгыстаах буолар. Дьэ, ол алгыстаах тыл-өс, дьүрүскэн үтүөтэ уонна сайаҕас санаа иҥмит ас тоторорун ааһан, эмп-томп дьайыытыгар улахан көмөлөөх.
Ырыа доруобуйаҕа туһалаах, ордук тыынар уоргаҥҥа уонна, биллэн туран, ис-үөс уорганнарыгар.
Ырыа уйулҕаҕа туһалаах. Ол эбэтэр киһи ис туруга чөл-чэгиэн буолуута, бэйэтигэр эрэллээх буолуута.
Саха киһитэ ырыаһытын, саха ырыата дьүрүскэнин уратытын Муусука үрдүкү оскуолатыгар кэлэн, кэккэ сылларга күүскэ үлэлээбит Ямомото сүрдээҕин сөҕөр-махтайар этэ. Ону биир маннык түгэн ырылхайдык көрдөрөр дии саныыбын. Арай Японияҕа тиийэн, Ямомото улахан айымньытын судаарыстыбаннай оркестр толоруутугар тохтобул наада буолбутугар, саха дьонун, саха тылын уратытын, саха тыла хайдах курдук уйанын, дьүрүскэннээҕин кэпсээн баран, миигин (!), туох да анал үөрэҕэ суох көннөрү ырыаны таптааччыны, ырыаҕа сүгүрүйээччини, туох да доҕуһуола суох ыллыырбар көрдөспүтэ. Онно мин Элгэстэй “Алгыс курдук арылыйан” диэн тыллартан саҕаланар хоһоонугар суруллубут, кырдьыга даҕаны, сырдык ырыаны ыллаабытым. Сүрдээҕин чуумпуран олорон истибиттэрэ, ылыммыттара. Санаан көрүҥ, онно кинилэр классическай муусуканы истэ-көрө, ылына олорбуттара ээ. Онно саха ырыата ол долгунугар сөп түбэспитэ, олуонатык иһиллибэтэҕэ туһугар дьол дии…
Маны барытын этэн туран, санаабын тиэрдэр буоллахха, ылланар ырыа ис хоһооно, үчүгэй матыыба ырыаһыт бэйэтин куолаһыгар, кини ис-тас кыаҕар, туругар сөптөөхтүк талылыннаҕына, толорооччу иэйэ-куойа ыллыырыгар толору кыах бэриллэр. Биһиги, “Арчылар”, дьолбутугар салайааччыбыт Раиса Иннокентьевна Винокурова бу этиллибити олох үчүгэйдик билэр уонна тутуһар.
***
Дьэ, ити курдук сүрдээх истиҥ-иһирэх кэпсэтии кэнниттэн саха тыла-өһө, дорҕоонун дьүрүскэнэ ис киирбэҕэр, сөҕүмэр кэрэтигэр өссө төгүл сүгүрүйдүм, астынным.
Түмүкпэр бу Мелания Ивановна, Антонина Семеновна курдук дьон баарын тухары ылбаҕай ырыалар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, төрөөбүт тылбыт барахсан дьон кутун-сүрүн тутуоҕа, өйүн-сүрэҕин долгута дуоратыа…
Наталья Руфова,
Хатас, 2025
