3 недели назад 39
Ынах ыыр чааhынан
Сыыһа ыыртан ынах-сүөһү буортутуйар. Сутуругунан ыатахха ынах эмиийэ уһаабат, онон илиинэн ыырдааҕар ордук. Бастааҥҥы үүтүн сиргэ ыахха сөптөөх.
Бааһынай хаһыатыгар (Крест. газета) суруйаллар эбит, хайдах ынаҕы ыахха диэн, онно этэллэр эбит “сыыһа ыыртан ханнык баҕарар ынаҕы буорту гыныахха сөп” диэн.
Ити кэннэ ынаҕы ыах иннинэ илиини суунарга сөптөөх, тымныы сиргэ турар буоллаҕына сылаас уунан сууйарга, ол кэнниттэн синньин кураанах гына сотон кэбиһэргэ.
Сутуругунан охсуолаан ынаҕы ыыр ордук үчүгэй буолар үһү, онно ынах эмиийэ уһаабат. Ыыр киниэхэ бастаан эрэ куһаҕан буолар диэн.
Илиинэн ыыр буоллахха ыах иннинэ эмиийин сибиинньэ сыатынан дуу, арыынан дуу соторго сөп эбит.
Бастааҥҥы түһэр үүтүн сиргэ ыырга сөптөөх, убаҕаһын. Бу кэннэ үүтү буорту гынар үөннэр (микробы) баалларын иһин сорох ынахтар үүттэрин үчүгэйдик биэрбэттэр, оннук ынахтары кругуом биир киһи ыыр буоллаҕына сөптөөх дииллэр.
Ыан бүтүөх иннинэ синньин үчүгэйдик соторго сөп диэн. Бу кэннэ кэнники хойуу үүттэн ыан ыларга диэн.
Уонна ыан бүтэн баран синньин сибиинньэ сыатынан эмиийэ дэлбэритэ барбатын диэн сотон биэриэххэ сөптөөх эбит.
Ол кэннэ ити биһиэхэ олох маска олорон эрэн ыыр сөбө суох этэллэр. Тобуктаан эрэ олорон ыахха сөптөөх диэн. Хаҥас атаҕар кутуругун баайан кэбиһэргэ сөп диэн, үүтү кутуругунан сапсыйбатын диэн.
Тэбэр ынах буоллаҕына кыаһылаан кэбиһэргэ. Уонна ыы олорон аһатарга сатаммат дииллэр.
Дьэ ити курдук суруйаллар эбит, ити быһыытынан биһиги Саха сиригэр ынаҕы ити курдук ыырга хайдах буолуой?
СЫЫҺА ТУТАРТАН СҮӨҺҮ БУОРТУТУЙАР
Саха сиригэр ынах-сүөһү улахан туһалаах. Сыыһа тутартан сүөһү буортутуйар. Ынах-сүөһүнү туруорумаҥ сылаас сиргэ. Ыраастык туспа тутуҥ. Тыаҕа агроном баар сирдэригэр онтон ыйытыҥ.
Олоҕу дьаһайан олорорго сүрдээх кыра да ахсаан наадалаах. Ол быһыытынан биһиги олохпутун оҥостуохтаахпыт кыра күүс үлэҕэ үлэлээбит үлэбитинээҕэр иккинэн ордугу ылар гына.
Саха сиригэр олох чааһыгар ордук улахан туһалаах ынах-сүөһү. Онон биһиги иитимньибит буоллаҕа дии.
Кырдьык биһиги олох оҥостуутун чааһынан даҕаны, иитимньи сүөһүбүтүн туттарбытын билбэппит: биһиги дойдубутугар ынах-сүөһүгэ аһатар аспыт диэн от эрэ буолар, онтукабыт даҕаны сорох сут дьылларга суох буолан сээкэй-оту-маһы сиэтэбит. Онон биһиги сатаан, ыпсаран аһатарбытын саныах тустаахпыт.
Бэрт кыратык даҕаны сүөһүнү сатаан аһаппатахха улахан ночоот буолар. Уонна сатаан эрэ аһатартан ынах-сүөһү үчүгэй буолбат, кинини үчүгэйдик тутуохха наада.
Ынах-сүөһүтээҕэр ордук улаханнык көрүөх тустааххыт кыра төрүөҕү – тамыйаҕы, кэнники ынах буолар сүөһүнү.
Ордук ночооттоох буолар бастаан үүнэн эрэр сүөһүнү сыыһа ииттэххэ. Сатаан сүөһүнү туттахха, кэнники өттүгэр сүөһү тупсар, аһылыгар даҕаны барыс буолар.
Нуучча сүөһү үөрэхтээҕин (животновод) ахсаанынан сүөһү сылаас сиргэ турдаҕына биир сыл биирдии сыарҕа от биирдии сүөһүттэн ордор.
Биһиэхэ даҕаны ынаҕы тупсарарга син сатаныах этэ: киин сууттар кыра, дьадаҥы кыаммат дьоҥҥо көмөлөһөллөрө буоллар, бу кэннэ биһиги дойдубутугар баар агрономнар ити чааһынан кэпсээн-ипсээн көрдөрөллөрө буоллар.
Нь.
Ынах ыыр чааhынан // Кыым, 1925. – № 17. – С. 3.
