1 месяц назад 403
Симэх сэһэнин сэгэтэн…
“Саха төрүт култууратын үйэлээх баайын, историческай нэһилиэстибэтин ускуустуба билимин хараҕыттан сыаналыырга, үөрэтэргэ дьоһун үлэ оҥоһуллубут”, – дэстилэр “Ювелирное искусство народа саха XVIII-XIX вв.” диэн монография биһирэмигэр кэлбит ыалдьыттар.
Бу кинигэ Лидия Кириллина хас да сыллаах сыралаах үлэтин түмүгэ.
Кини оҕо сылдьан “Огонек” сурунаалга бэчээттэнэр репродукциялары сэҥээрэ көрүөҕүттэн ыла ускуустуба умсулҕаннаах эйгэтигэр абылаппыт. Ол иһин СГУ омук тылыгар салаатын бүтэрэн баран, сыал-сорук оҥостон, Горькай аатынан Ураллааҕы судаарыстыбаннай университекка туттарсан киирэн, искусствовед идэтигэр уһуйуллубут.
Дьокуускайдааҕы Н.П. Романов аатынан ойуулуур-дьүһүннүүр училищеҕа үлэлии сылдьан, саха ювелирнай ускуустубатын устуоруйатын чинчийэн саҕалаабыт. Өрөспүүбүлүкэбит, Сибиир, Арассыыйа, Орто Азия, Европа түмэллэрин кэрийэн, киэргэллэрин, симэхтэрин үөрэтэн, архыыбы хасыһан, элбэх литэрэтиирэни ааҕан, тимир уустарын кытта кэпсэтэн, быыччык үлэтин торумнаан барбыт, элбэх матырыйаалы мунньубут.
– Ону устуоруйа, этнография, искусствоведение алтыһар ыпсыыларыттан ырыппыта кэрэхсэбиллээх. Билиҥҥи кэмҥэ бу “Ювелирное искусство народа саха XVIII-XIX вв.” курдук фундаментальнай үлэ суруллан тахсара сэдэх. Буолаары буолан, ускуустуба эйгэтигэр, – диэн тыл этэригэр бэлиэтээтэ РФ ускуустубаларын үтүөлээх диэйэтэлэ Зинаида Иванова-Унарова.
Кинигэ 3 бастан турар. “Мифолого-космогонические представления как мировоззренческая основа для изучения ювелирного искусства народа саха” диэн бастакы салаатыгар, саха киһитэ тулалыыр эйгэ, куйаар, олох туһунан өйдөбүллэригэр тирэҕирэн, симэх быһыытын, киэбин, киһи этин ханнык чааһыгар тоҕо кэтиллэрин, оһуорун-мандарын быһаарбыт. Сорох орнаменнары А.Кривошапкин-Айыҥа үөрэппит руналарын кытта дьүөрэлээбит. Маныаха кини киэргэли тииптэринэн эрэ буолбакка, “подтипы” диэҥҥэ эмиэ араарар. Холобура, “Художественно-стилевые особенности ювелирного искусства народа саха XVIII–XIX вв.” диэн түһүмэххэ ытарҕабыт хас көрүҥнээҕин ааҕан билиэххитин сөп. Аны кырыбыайка тарааҕы киллэрбитэ үөрдэр. Кини түүрдэри эрэ буолбакка, түҥ былыргы шумердартан саҕалаан, Европа, Эмиэрикэ, Азия, Арассыыйа норуоттарын киэргэллэрин барытын тэҥнээн көрөр. “Технология” диэн түһүмэххэ, олох бэйэтэ тутан-хабан уһанарын курдук, симэхтэр оҥоһуллар ньымаларын ойуулуур. Бу монографияны үөрэнэр босуобуйа, учуобунньук быһыытынан туһаныах тустаахпыт.
Андрей Саввинов, философскай наукалар дуоктара, бэрэпиэссэр:
-Лидия Григорьевнаны мин оҕо сааспыттан билэбин. Ньурбаҕа бииргэ оскуолаҕа үөрэммиппит. Кыра эрдэҕиттэн олус сэмэй киһи. Кини ис айылгытынан учуонай. Дьиҥэр, эдэр сааһыгар наука дуоктара буолар кыахтааҕа. Ол эрээри онно таласпатаҕа, оҕолорун улаатыннаран баран, дьэ, биирдэ чинчийэр үлэнэн хоротуулаахтык дьарыктанна. Киэҥ билиитин куруук сөҕөрүм. Аны билигин бу кинигэтин ааҕан баран, чинчийэр научнай аппараатын таһымын сөхтүм. 1000-тан тахса источникка тирэҕирэн суруйбут. Сибиир норуоттарын этнографическай матырыйаалларын эрэ буолбакка, арҕааҥҥы уонна илиҥҥи дойдулар култуураларын эмиэ чиҥник билэрэ көһүннэ. Барытын наардаан, тэҥнэбиллэри, искусствоведческай анаарыылары оҥортообут.
Эдэр суруктаах омуктар ювелирнай оҥоһуктарын оһуора-ойуута кинилэр итэҕэллэрин кэрэһитэ буоларын Клод Леви-Стросс диэн этнолог бэлиэтээн турар. Лидия Григорьевна ити этиини бигэргэппит: сахалар аан дойдуга, куйаарга, олоххо, айыыларга сыһыаннарын киэргэллэригэр орнамент гынан дьүһүйэллэрин. Бу “Ювелирное искусство народа саха XVIII-XIX вв.” кинигэ хас биирдии саха дьахтарыгар баар буолуохтаах.
Дьахталлар эрэ буолбакка, эр дьон эмиэ бу кинигэни ааҕыахтарын наада эбит. Тоҕо диэтэххэ, билигин эр дьоммут үксэ дьахтар курун кэтэ сылдьаллар үһү. Биһиги билбэт буоллахпыт – сахалыы да сахалыы. Оттон Лидия Григорьевна: “Ону көрөн, наһаа хомойобун, санаам түһэр”, – диир.
Ольга Осипова, кардиолог быраас, мэдиссиинэ билимин хандьыдаата:
– Итинник сыыһа-халты тахсарыгар төрүөт баар дии саныыбын. Холобура, биһиги аймахха былыргы көмүс оҥоһук хайабытыгар да суох. Барытын эбэлэрбит, Аҕа дойду сэриитин кэмигэр хомуйан ылан, фронт туһатыгар биэрэн кэбиспиттэр. Үгүс ыалга оннук булуо. Ол иһин, хайдах эрэ, көлүөнэ ситимигэр аһаҕас баар курдук. Ол сүтэрбиппитин сөргүтэргэ бу монография ыйынньык буолар.
Ия Покатилова, СӨ ускуустубаларын үтүөлээх диэйэтэлэ:
– Мин бу кинигэни ааҕан баран, Лидия Григорьевнаҕа ымсыыра санаатым. Биһиги, наука дьоно, монография суруйарбытыгар ирдэниллэр биир халыыпка хаайтаран хаалабыт, булгуччу маннык буолуохтаах диэн. Оттон Лидия Григорьевнаҕа оннук хааччах диэн суох. Ол ис көҥүлэ ырааҕынан эҥсэн ырытарыгар, барытын ситимнээн-сибээстээн сэһэргииригэр кыах биэрэн, киһи биир тыынынан ааҕар гына суруллубут, наһаа астынным.
Анна Шишигина, Е.Ярославскай аатынан түмэл дириэктэрин солбуйааччы:
– Ювелирнай дьыалаҕа ханан эрэ кыратык да сыһыаннаах дьон аатын барытын ахтыбыта хайҕаллаах. Хас биирдии симэх оччотооҕу кэм экэниэмикэтин, олоҕун-дьаһаҕын уратытын туоһулуур. Сорох дьон этэр: “Сахалар үрүҥ көмүһү кыһыл көмүстээҕэр ордороллор этэ”, – диэн. Ити оруна суох этии, кыһыл көмүһү кэлин хостуур буолбуттара, ол иһин эрдэтээҥҥи оҥоһуктарбыт барыта үрүҥ көмүстэн кутуллубуттар.
Татьяна Старостина:
– Мин Ярославскай аатынан мусуойга симэх хараанньытынан уһуннук үлэлээн кэллим. Өйдүүбүн ээ, дьон 90-с сыллартан былыргы киэргэллэри сэҥээрэр буолан барбыта. Ол эрээри саамай улахан интэриэстээх киһинэн Лидия Григорьевна буолбута. Кини уһуннук да уһуннук сыныйан көрөрө. Ол бириинчиктэһэн үлэлэспитэ түмүллэн, бүтүн монография буолан, идэлээх дьон үрдүк сыанабылын ылла.
Култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы үнүстүүтэ дизайнҥа уонна декоративнай-прикладнай ускуустубаҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ Анна Петрова устудьуоннарын илдьэ кэлбит. “Биһиги үөрэхпитигэр олус туһалаах кинигэ тахсыбыт. Оҕолорбут маны аахтахтарына, сөбүлүүр дьарыктарын өссө суолталыахтара, элбэҕи билиэхтэрэ”, – диэн махтанна.
Тылы чинчийэр уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр үнүстүүт дириэктэрэ Сардана Боякова, нууччалыы эттэххэ, междисциплинарнай кинигэ буолбутун тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. “Бары өттүттэн көрөн, киэҥник хабан сырдаппыт. Оннооҕор тимир уустарын тылдьытын кытта киллэрбит”, – диэн хайҕаата.
Лидия Григорьевналаах аймаҕынан учуонай дьон эбит. Тыл эппит бырааттара Михаил Осипов – экэниэмикэ билимин дуоктара, Николай Христофоров – юридическай наука хандьыдаата, Александр Андросов – тыа хаһаайыстыбатын техникумун дириэктэрин солбуйааччы.
Оттон ытык кырдьаҕас убайа, Ньурба улууһун Бочуоттаах гражданина Анатолий Михайлович Осипов: “Бу үлэҕинэн кандидатскайгын көмүскэнэриҥ буоллар. Уонна ХХ үйэни эмиэ чинчийдэргин”, – диэн алгыс курдук баҕа санаатын тиэртэ.
Онуоха Национальнай бибилэтиэкэ историческай саалатын толору мустубут дьон бары: “Оннук!” – диэтилэр, биһирииллэрин биллэрэн таһыннылар.
Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ култуура министиэристибэтиттэн, Ил Түмэнтэн, куорат дьаһалтатыттан, Ньурба улууһун салалтатыттан бэрэстэбиитэллэр кэлэн, Бочуоттаах грамоталары, Махтал суруктары ааптар Лидия Кириллинаҕа туттардылар.
Кинигэни “Ситим-Медиа” ХЭТ таһаартарбыт. Афанасий Гуринов-Арчылан эрэдээктэрдээбит. Кини бу монография күн сирин көрөрүгэр төһүү күүс буолбут Мария Христофороваҕа махтанна.
Мария Николаевна презентацияны бэрт сэргэхтик салайан ыытта.
Лидия Григорьевна бу хаһыс да кинигэтэ эбит. Ол эрээри бастакы улахан биһирэмэ. Онон долгуйарын этэн туран, тоҕо “көхсүттэн тэһииннээх күн дьоно” дииллэрин кылгастык кэпсээбитигэр даҕаны, бу кинигэ анал идэлээхтэргэ эрэ буолбатах, барыбытыгар да олус интэриэһинэй буоларын өйдөөтүбүт.
Анисия Иевлева, ааптар түһэриилэрэ.
