Үөрэх-билии аартыгын арыйбыта

Саха чулуу кыыһа Марфа Георгиевна Потапова-Габышева олунньу 20 күнүгэр (сорох кинигэҕэ 23 диэн суруллубут) төрөөбүтэ 125 сылын туолла. Кини Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы олохтуурга, гражданскай сэриигэ актыыбынайдык кыттыбыта, Саха сирэ аптаныамыйаны ылыныытыгар анаммыт Сэбиэттэр бастакы сийиэстэрин дэлэгээтэ, Саха сиринээҕи Киин ситэриилээх кэмитиэт чилиэнэ, Үлэ Кыһыл Знамята, «Бочуот Знага» уордьаннардаах, хас да мэтээллээх, Амма-Наахара нэһилиэгэр бастакы судаарыстыбаннай оскуоланы аспыт чулуу кыыс буолар.

Маралаахха

Өрөбөлүүссүйэ дьыалатыгар хорсуннук кыттыбытын иһин гимназияттан усталлара буолбутугар, Николай Егорович Афанасьев диэн билэр учууталын көмөтүнэн, Муся Илиҥ Хаҥалас улууһун Амма-Наахара нэһилиэгэр (билигин Амма улууһугар киирэр) учууталлыы барар. Онно тиийэн, кини нэһилиэккэ бастакы судаарыстыбаннай оскуоланы чааһынай дьиэҕэ арыйар, тапталлаах учуутал, бар дьоҥҥо ылыннарыылаах эйэҕэс, сүбэһит буолар.

Оскуолаҕа 18 оҕо киирбитэ. Муся куораттан бэйэтин харчытынан биир букубаар, аҕыйах устуука уруучука, тэтэрээт, харандаас атыылаһан таһааран түҥэппитэ. Барыта бэрт кэмчи этэ. Ол да буоллар, оҕолор үөрэххэ тардыЬыылара, учуутал үөрэтэргэ баҕата баһыйан, оскуола курдук үлэлээн барбыта. Дьадаҥы ыал оҕолоро оскуолаҕа үөрэнэллэрэ. Учуутал куораттан аҕалбыт чүмэчитин тула төбөлөрүн холбоон олорон, уруоктарын үөрэтэллэрэ. Оҕолор хас эмэ ыраах биэрэстэлээх сиртэн үөрэнэ кэлэллэрэ. Муся куораттан көрдөһөн, лаампа, кыраһыын ылларара. Оччоҕуна лаампа уотугар ааҕаллара. Оҕолор ыалдьаллара. Үстэ Амматтан быраас Трифоновы ыӊыран, Муся оҕолору эмтэппитэ, быраастара эмэ-томо татым этэ. Оскуолаҕа икки кылаас баара. Төрөппүттэр көрдөһөн, 6 оҕону киэһэ үөрэтэрэ. Ас-таҥас кырыымчык буолан, ыаллар наһаа дьадаҥытык олороллоро, онон ыарыы элбэҕэ.

Ыаллыы нэһилиэккэ Ырыа Ылдьаа диэн киһи олорбут. Оҕолор ырыаһыты истиэхтэрин олус баҕараллара. Ону Муся кэпсэтэн ыҥыран, икки төгүл ыллаппыттара, оҕолор кэрэхсээн истибиттэрэ.

Маҥнайгы Саҥа дьыл

Марфа Георгиевна кыһыҥҥы уһун өрөбүлгэ Дьокуускайга киирэн, харыйа оонньуура атыылаһан тахсыбыта. Амма-Наахараҕа аан маҥнайгыхарыйаны симээн, дьону барытын ыҥыран көрдөрөн үөрдүбүтэ-көтүппүтэ. Кылаас ортотугар харыйа туруорбуттара, үрдүгэр сулус ыйаабыттара, оонньуурдары иилбиттэрэ уонна чүмэчи умаппыттара. Бары бииргэ ырыа ыллаабыттара, хороводтаабыттара, оһуохайдаабыттара, итии чэй испиттэрэ, минньигэс ас сиэбиттэрэ. Хас биирдии киһи бэлэх ылан үөрбүтэ, эр дьон – испиискэ, дьахталлар – тимэх, иннэлээх сап. Бу үөрүүлээх түгэни Муся кыыс тэрийбитэ, олохтоохтор хаһан да манныгы көрө илик буолан, олус үөрбүттэрэ.

Новгородов сырыыта

Лингвист учуонай Семен Андреевич Новгородов, оччолорго Петербурдааҕы университет устудьуона, Дьокуускайга үлэлии сылдьара. Кини Муся доҕотторун билэрэ, Мусялыын эмиэ суруйсара.

1920 сыл саҥатыгар Муся Потаповаҕа Маралаахха кэргэн кэпсэтэ, кыһын сыарҕалаах атынан кэлэ сылдьыбыт. Аккаас ылбытын, куоракка киирэн «Мин хараҕым уутун Амма өрүс билэр» диэн суруйбут суруга бигэргэтэр. Семен Андреевич 2 куһуок миэл, «Правда», «Известия» хаһыаттары ыыппыта.

Бастакы Маай бырааһынньыга

Саас Муся кыыс Первэй Маай бырааһынньыгын тэрийбитэ. Маралаахха Акулина Яковлева эмээхсин миэлиҥсэтигэр дьону үлэлэтэр этэ. Муся: «Дьону бырааһынньыкка үлэлэтиэ суохтааххын», — диэбит. Эмээхсин баран, дьонун күүһүнэн тохтоппут уонна: “Хамнаскытын төлүөм”, – диэбит.

Муся кыыс уурайан, куоракка киирэригэр, оҕолор уонна олохтоохтор: “Төннөн кэлээр”, – дии хаалбыттара. Ол курдук бу хорсун кыыһы сөбүлээбиттэрэ. 1920 сыллаахха Муся куоракка киирэн, Саха сирэ сайдарын туһугар үлэ үөһүгэр оройунан түспүтэ…

Муся үөрэппит оҕолоро

Муся Потапова үөрэппит оҕолоро биллиилээх, үлэһит дьон буолан тахсыбыттара, ону кинилэр учууталларыгар махтанан хаалларбыт ахтыылара туоһулууллар. Яковлев Иван Павлович Амма-Наахара оскуолатыгар учууталлаабыта, дириэктэринэн үлэлээбитэ.

Өнньүөс нэһилиэк киинигэр кубулуйбута. Онон Амма-Наахара оскуолата Амма оройуонугар үөрэҕи тарҕатар Амма, Абаҕа оскуолаларын кэннилэриттэн үһүс киининэн буолбута. Оҕолорун үөрэхтээх оҥорор баҕалаах төрөппүттэр Өнньүөскэ олохсуйан барбыттара.

Муся оскуола маһын бэлэмнэппитэ

Дьэ, ити курдук, Муся Потапова бу нэһилиэккэ бастакы оскуоланы төрүттээбитэ, Өнньүөскэ тутуллубут оскуола маһын кэртэрэн бэлэмнэппитэ. Бу оскуолаттан элбэх үөрэхтээх, биллиилээх дьон үүнэн тахсыбыттара.

Муся Потапованы үйэтитэн, Маралаахха 1989 сыллаахха амма-наахаралар беседка оҥорбуттара, обелиск туруорбуттара. Оскуолаҕа Муся Потаповаҕа аналлаах кылаас чаастара, тэрээһиннэр буолаллар, мусуойга ахтыылар, суруктар, Муся Потапова саҥатын уһуллуута баар.

19 эрэ саастаах эдэркээн кыыс биир сыл иһигэр хайдахтаах курдук үлэни ыыппытый?! Бастакы судаарыстыбаннай оскуоланы аспыт, Өнньүөскэ 1928 сыллаахха тутуллубут оскуола маһын кэртэрбит, дьон олоҕор эрэли, сырдыгы сахпыт. Бу оскуола билигин да сэнэх турар, аны 3 сылынан тутуллубута 100 сыла буолар. Бу сэдэх тутуу култуура өйдөбүнньүгэ ааты ылыан баҕарабыт.