1 месяц назад 782
Хоһоонтон хойох хостоһоннор…
Чурапчы Одьулуунуттан төрүттээх поэт уонна тылбаасчыт Дмитрий Дыдаев төрөөбүтэ 90 сылынан СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин электроннай издательствота “Дорҕоон буоламмын, дуораһыйан иһэн, уостан сүтүмүүм” диэн икки томнаах кинигэни уонна библиографическай ыйынньыгы бэлэмнээн таһаарда.
Ону билиһиннэрэр тэрээһин алтынньы 10 күнүгэр бибилэтиэкэ историческай саалатыгар буолан ааста. Дьон лыык курдук мустубута, хайдах эрэ, Дмитрий Дыдаев “Өр сыллаах ахтылҕаным” диэн кинигэтин аатын санатта. Бука, суруйааччыга анаммыт маннык үрдүк таһымнаах тэрээһин өтөрүнэн буола илик быһыылаах, ол иһин дьон-сэргэ, суохтаабыттыы иэйэн, олус долгуйан туран, хото кэлбиттэр.
“Үйэлээх үбүлүөйүн күүтэр өссө да уһунун иһин, алтыспыт дьоно сүһүөхтэригэр эрдэхтэринэ, 100 сылын көһүппэккэ таһаардыбыт”, – диэн быһаарда бу бырайыагы көҕүлээбит, матарыйаалларын хомуйсубут биир дойдулааҕа, уопсастыбаннай-судаарыстыбаннай диэйэтэл Альбина Поисеева.
Кырдьыга да, оннук: биһирэмҥэ Дмитрий Дыдаев доҕотторо Иннокентий Поисеев уонна Иван Алексеев-Хомус Уйбаан, иккиэн билим дуоктардара, улахан учуонайдар, итиэннэ 90 саастаах норуодунай суруйааччы Василий Егоров-Тумарча тыл эппиттэрэ кэрэхсэбиллээх.
Кинигэ бастакы томугар суруйааччы хоһоонноро, поэмалара, тылбаастара уонна ыстатыйалара түмүллүбүттэр. Аан тылга Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева бу курдук суруйбут:
“Оҕо эрдэҕиттэн тылга тардыһыылаах буолан, СГУ-га саха салаатыгар киирэр. Били “Сордооххо сото тааһа түбэһэр” диэн өс хоһоонунуу, үөрэнэ сырыттаҕына, орто оскуоланы бүтэрбит докумуона суох диэн устан кэбиһэллэр. Дмитрий Герасимович сахатын тылыттан, литератураттан син биир тэйбэт, оройуоннарга учууталынан үлэлиир, суруйбутун курдук суруйа сылдьар, «Эдэр коммунист» хаһыат «Хомус» литературнай түмсүүтүгэр хоһооннорун ыытар.
<…> Дыдаев бастакы айымньылара ол саҕанааҕы кэм халыыбынан суруллубуттар. Онтон кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы, поэзията улам дириҥээн, бөлүһүөктүү киэптэнэн киирэн барар. Кини олоҕун, поэзиятын аанньал курдук сырдаппыт, иччилээбит, дириҥ ис хоһооннообут киһитэ — таптала, кэргэнэ, оҕолорун ийэтэ Татьяна Петровна Слепцова”.
Татьяна Петровналыын билсэ сылдьан суруйталаабыт суруктара 1990 сыллаахха «Чолбон» сурунаал 1-кы №-гэр бэчээттэммиттэр эбит. «Ол суруктартан тапталыгар ыкса бэриниилээх, көнө, ыраас дууһалаах, киргэ-хахха сыстыбатах эдэр киһи уобараһа ырылхайдык көстөр” диэн Иван Федосеев-Доосо бэлиэтээбитэ баар.
Онон бу кинигэ иккис томугар ол суруктара киирбиттэр, итиэннэ бэлиэтээһиннэр, айымньылары ырытыылар, эҕэрдэлэр, анабыллар, хаартыскалар.
Дьон-сэргэ Дмитрий Дыдаев “Хара быраат хара убайыгар суруйбут суруга” диэн айдааннаах хоһоонун ордук билэр. Поэт өлбүтүн кэннэ бэчээттэммитэ эрээри, идиэйэ өттүнэн сыысхаллаах, сэбиэскэй олоҕу киртитэр диэн, ССКП Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бюрота 1974 сыл ахсынньы 24 күнүгэр «Д. Дыдаев «Өр сыллаах ахтылҕаным» диэн хоһооннорун хомуурунньугар таһаарыллыбыт бөдөҥ алҕастар тустарынан» диэн уурааҕы ылынар.
Ити кинигэни мин убайым, Саха сиринээҕи кинигэ издательствотын 11 сыл салайбыт дириэктэр Семен Игнатьевич Неустроев таһаартарбыта.
Кинигэ кыһатыгар бииргэ үлэлээбит кэллиэгэтэ, суруйааччы, суруналыыс Петр Аввакумов ахтыытыгар суруйбут: “Редактор М.Е. Тимофеев ыалдьар буолан, дьиэтигэр олорон үлэлиир гына кэпсэтиилээҕэ. Корректуратын мин аахпытым. Рукопиһы наборга ыытыах иннинэ, корректура ааҕылларын саҕана, ити хоһоону ким да омнуолуу көрбөтөҕө. Кинигэ сайын бэчээттэнэн тахсан, атыыга тарҕаммыта. Арай кыһын, арааһа, ахсынньыга “Обкомҥа үҥсүү киирбит үһү” диэн иһиллибитэ. Дириэктэр С.И. Неустроев миигин ыҥыран: “Быһаарыы суруйдахпытына сатанар”, – диэбитэ. Обкомҥа биһиги быһаарыыбытын ылымматахтар. Дьүүлгэ турбут, секретариат уурааҕа хаһыаттарга тахсыбыта. Онно адьас сиэбиттэр этэ. Дириэктэри үлэтиттэн уураппыттара. Киниэхэ эбии буруй быһыытынан полит-маассабай литература редакцията таһаарбыт историческай алҕастардаах кинигэтин эппиттэр этэ”.
“Ити курдук үчүгэй баҕайытык үлэлии-хамсыы олорбут салайааччыбытын буруйдаан-сэмэлээн, дьүүллээн баран, дуоһунаһыттан устан, атын тэрилтэҕэ ыыталлар. Издательство үлэһиттэригэр “дыдаевщина” диэн аат иҥэрэллэр” диэн ахтыбыт суруйааччы Василий Тарабукин (“Семен Игнатьевич Неустроев: воспоминания, выступления, статьи” кинигэттэн).
Семен Игнатьевич, дьиҥэр, сааһын тухары баартыйа бэриниилээх үлэһитэ буоллаҕа дии уонна кырдьар сааһыгар итинник дьүүлгэ-сэмэҕэ түбэһэн, улахан охсууну ылан, “Книготорг” тэрилтэҕэ дириэктэринэн үлэлии сылдьан, 1979 сыллаахха сүрэҕинэн өлөр.
Кини Саха сирин сайдыытыгар сүҥкэн өҥөлөөх дьонтон биирдэстэрэ. Таатта Уолбатыттан төрүттээх. Педагогическай техникуму 1937 с. туйгуннук бүтэрэн баран, үлэтин суолун ыраах Орто Халыматтан саҕалыыр. Онно бастаан районоҕа иниспиэктэр, онтон сэбиэдиссэй буолар. 1940 с. ССКП Орто Халыматааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрин көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиир. 1942 с. саҥа тэриллибит “Социалистическая Колыма” хаһыат бастакы эрэдээктэрэ.
1945 с. Дьокуускайга көһөн кэлэн, ССКП обкомугар инструктордыыр, онтон Верхоянскайга I сэкирэтээрдиир. 1951-1954 сылларга Москваҕа Үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэнэр. Кэлээтин кытта, “Кыым” хаһыат эрэдээктэринэн, онтон 1956 с. алтынньытыгар Саха АССР Миниистирдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан аныыллар.
“Бу дуоһунаска ананаат, Семен Игнатьевич Неустроев аан бастакы дьыаланан университеты аһыы боппуруоһа ханна тиийбитин, туохтан харгыстаммытын быһаарарга сорунан, миигиттэн ыйыталаспыта. Мин бырайыагы ССРС Үрдүк үөрэхтээһинин миниистэрэ В.П. Елютинныын чочуйан, Госплан бэрэссэдээтэлэ М.З. Сабуровка биэрбиппин, кини көрдөһүүбүтүн өйүөх буолбутун туһунан эппитим. Семен Игнатьевич тута Москубаҕа тиийэн, Госплан бэрэссэдээтэлэ Сабуровка киирэн, дьыала тоҕо тохтообутун быһаарсыбыта. Онуоха анараа киһи начаас үлүгэр сорудаҕа ханна тиийэн, ханнык отделга хаампакка сытарын булан ылбыт. Дьоно “кумааҕы муоратыгар тимирэн” олороллорун сэмэлээбит уонна мэскэй буолбут бырайыагы “буулдьа курдук түргэнник ыппыт”. Инньэ гынан, 1956 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай университета аһыллыбыта. Итиниэхэ улахан өҥөлөөх Семен Игнатьевич буолар” диэн суруйбут Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин Президиумун, итиэннэ Миниистирдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Василий Протодьяконов-Кулантай “Олох далааныгар” диэн кинигэтигэр.
1957 сыллаахха Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 325 сылынан Москубаҕа Саха литературатын уонна ускуустубатын киэһэлэрин ыытарга ССКП КК бюрота быһаарар. Тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн С.И. Неустроев ананар. Кини Большой тыйаатыр режиссера И.Г. Шароевы манна ыҥыран, кэнсиэртиир бырагырааманы туруортарар. Репертуар аҥаардас идэтийбит эрэ артыыстар нүөмэрдэринэн таҥыллыбатах: үбүлүөйдээх сыл бэстибээлин кыайыылаахтарын эмиэ кытыннарбыттар. Ол курдук, Лука Турнин уонна Таатта хомусчуттара, Сунтаартан “Оһуор” үҥкүү, Сергей Зверев тойуга уо.да. талыллан киирбиттэр.
Бу кэнсиэр Маалай тыйаатырга буолбут. Онно Киин Кэмитиэт бастакы сэкирэтээрэ Никита Хрущев бэйэтинэн сылдьыбыт. Бырабыыталыстыба дэлэгээссийэтигэр Н.А. Булганин, К.Е. Ворошилов, М.А. Суслов, Е.А. Фурцева, А.И. Микоян, Л.И. Брежнев, Н.А. Косыгин курдук биллэр-көстөр дьон баалларын, кэнсиэр кэмигэр кинилэргэ барытын тылбаастаан быһаара олорбутун, сынньалаҥҥа Никита Сергеевичтиин Саха сирин туһунан кэпсэппитин Семен Игнатьевич блокнотугар бэлиэтэммитэ билигин да кыыһыгар Марта Семеновна Демехинаҕа харалла сытар.
Манна даҕатан эттэххэ, Варвара Окорокова Валерий Луковцевтыын таһаартарбыт «Таатта уола Дьаралыктыйа Былатыан» кинигэлэригэр Семен Игнатьевич аата эмиэ ахтыллан ааһар: “П.А. Ойуунускай аата ырааһырдаҕын утаа кини биир дойдулааҕа, үтүөкэннээх киһи, Саха АССР Миниистирдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбит Семен Игнатьевич Неустроев оччотооҕу КГБ бэрэссэдээтэлигэр сурук суруйан, П.А. Ойуунускай ханна көмүллүбүтүн көрдөтөн көрө сылдьыбыт. Ити 1957 с. этэ. КГБ-лар сүрэхтэрэ-санаалара кэлэн, оччо-бачча көрдүү барбатахтара. Уобаластааҕы балыыһа паталого-анатомическай отделениетыгар, ИДьМ архыыбыгар сурук суруйбута буолбуттара. Олор: “Билбэппит, дьыала ордубатах”, – диэнтэн атыны билбэтэхтэрэ… Онон күн бүгүнүгэр диэри Платон Алексеевич көмүс уҥуоҕа көтөҕүллэ, киһилии көмүллэ илик”.
Дьэ, норуотун туһугар итинник кыһаллан үлэлээбит, Сойуус таһымыгар туруорсар дьоһуннаах киһи, Дмитрий Дыдаев хоһоонуттан туора көрүллэн, кэлин букатын да умнууга баран, билигин биһиги аймах эрэ иһигэр ахтыллан ааһарын иһин, Дыдаев үбүлүөйдээх сылыгар сыһыаран сырдаттым…
Анисия Иевлева, суруналыыс.
Хаартыскалар СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин саайтыттан, ааптар тус архыыбыттан.
