Сахалыы сэһэргиибит 11 месяцев назад 575

Анастасия Саввичналыын алтыспыт күннэрбин санаан…

  Тохсунньу 24 күнүгэр Литэрэтиирэ П.А. Ойуунускай аатынан түмэлигэр саха дьахталларыттан биир бастакы идэтийбит суруйааччы, Саха АССР уонна РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Анастасия Саввична Сыромятникова төрөөбүтэ 110 сылын бэлиэтиир истиҥ, иһирэх ахтыы күнэ буолан ааста.

     Мин ол күн анаан-минээн Томпо Кириэс Халдьаайытыттан биир үлэм күнүн көҥүллэтэн, таксинан куоракка кэлээт, тута түмэлгэ тиийбитим. Кийиит буоларым быһыытынан, Кириэс Халдьаайыга сыһыаннааҕы мэлдьи чугастык ылынабын, бу тэрээһини нэдиэлэ инниттэн истибит буолан, итиэннэ  Анастасия Саввичналыын алтыспыт күннэрбин санаан, бу күн сиэннэрин, чугас да дьоннорун өссө көрүөх санаам батарбатаҕа. Аймахтар ааттарыттан барарбар көҥүллээбит оскуолам дириэктэрэ С. А. Слепцовка махталым улахан.

    Мин Анастасия Саввична туһунан аан бастаан, биллэн турар, Түбэй аҕыс кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан истибитим. Аҕабынан убайбыт Борис Софронович оскуолаҕа саха тылын уонна литэрэтиирэтин кэбиниэтигэр кинигэлэр тастарын оҕолорунан ойуулаппытын киирэн көрбүтүм. Онно ыалбыт кыыһа Михайлова Ирина санныгар сырдык былааттаах кэннинэн турар хара былаачыйалаах кыыс уруһуйун сэҥээрбитим. Арай аахпытым – «Кыыс Хотун» диэн. Тоҕо эрэ ити аат өйбөр иҥэн хаалбыта.

Күнүс дьиэбэр Ириинэ уруһуйун кэпсээннээх тиийбиппэр, аҕам быһаарбыта. Аан бастаан Анастасия Сыромятникова диэн ааты итинник билсибитим. Мин оччолорго кыра кылааска үөрэнэбин. Ол курдук кини миэхэ Хотун аатынан туох эрэ кистэлэҥнээх курдук дьиктитик киирбитэ. Дьиэбитигэр кинигэ элбэҕэ, оччотооҕу оҕолор кинигэни, дьэ, ааҕар да этибит!

     Анастасия Саввичнаны устудьуоннуу сылдьан көрсүһүүгэ көрбүтүм. 1984 с. Кириэс Халдьаайы уолугар кэргэн тахсан, күһүн дойдубар Сунтаарга барарбытыгар, Анастасия Саввичналаахха түспүппүт. Онно үөрэ көрсүбүтэ, киммин-туохпун сыныйан ыйыталаспыта уонна, оҕолор бэйэҕит талбыккытынан астанаарыҥ диэн, туохха барытыгар көҥүл биэрбитэ. Сунтаартан төннөрбүтүгэр, даачатыгар сылдьыбыппыт. Моонньоҕон, сугун кэһиилээх этибит. Онно олус үөрбүтэ уонна барыанньалаабыта. Мин гречканан ыһаары буһарбыппын өйдүүбүн. Кэнники Кириэскэ кэлэн баран, дьоммутугар мин буһарбыт ыһаарыбын наһаа хайҕаан соһуппута.

    1985 с. үбүлүөйүгэр дьиэтигэр хоно сытан бырааһынньыктаабыппыт. Мин онно, дьэ, үчүгэйдик билбитим, кэргэним Романы олус чугастык саныырын, атаахтатар да курдуга. Арыы Толоонтон, Кириэстэн үбүлүөй этэ-аһа кэлбитин олус да үөрэ кэпсиирэ, сотору-сотору дьон аатын ааттаан махтанара. Арай миэхэ: «Сылгы иһэ буһарын көрөөр», – диэбитигэр, хаһан да ону буһаран көрбөтөх киһи бастакы сүрэхтэниибин онно ааспытым. Дьиҥинэн, илиигинэн тиритэ-хорута тугу да гыммат буоллаҕыҥ, ол эрээри, санаабар, наһаа да улахан эппиэтинэстээх курдук санаммытым. Онно эмиэ хайҕаабыта. Наһаа да үчүгэй үбүлүөй ааспыта. Билиҥҥэ диэри өйдүүбүн.

 Мин Анастасия Саввична диирбин, кини; «Көннөрү Настаа диэ», – диэбитэ. Оттон кыыһа Надя эмиэ инньэ диэбитэ уонна Настаа Һэрэмээт диирим өссө ордугун эппитэ.

     Кириэс Халдьаайыга кыыһа Полина Светатынаан, Анастасия Саввична  кэллэхтэринэ, хайаан даҕаны дьоммутугар хоноллоро, налыччы кэпсэтэллэрэ. Биирдэ Валентина Гаврильева, Иван Ласков буоланнар кэлбиттэрэ. Настаа дьоммутугар хоммута, оттон Валентина Гаврильевалаах аһаан бараннар, Алдан кытылыгар балаакка тардынан утуйбуттара. Онно иһиттэхпинэ, кини Валентина Николаевнаны аһынар курдуга, талаанын тоһоҕолуура, «эдэрдэр бэйэлэрэ» диирэ. Оҕо сылдьан доргуччу аахпыт «Дөлүһүөн уга», арыычча улаата түһэн баран аахпыт «Суол» сэһэним ааптарын наһаа да килбик, саҥата суох эбит дии санаабытым.

Биирдэ Настаа Һэрэмээт: «Арыы Толоон дьахталлара (Дуомналаах диир курдук өйдүүбүн, баҕар, атын буолуо, хаһан да истибэтэх аатым этэ) «Кыыс Хотун» айымньыга Ньургуунаны тоҕо өлөттөрдүҥ, тыыннаах хаалларбатыҥ, уларыт дииллэр ээ, кыыһыраллар, хомойоллор», – диэн кэпсээбитэ. Тыыннаах хаалара сатамматын, айымньы күүһүн этэрэ. Ол иһин Арыы Толоон диэн сир миэхэ Кыталыктаах курдук, оттон Арыыса, Саабыска, Бочуона Саҥас, Ааныс эҥин бары онно хааман, олорон ааспыт курдук санаан ылбытым. Харахпар үрүҥ хатыҥ, онно аҥаар илиитинэн хатыҥы кууһан олорор үрүҥ куопталаах Кыыс Хотун-Ньургууна Таскина хойуу хара суһуоҕа түөһүгэр намылыйан, хамсаабат буолан, төбөтүн хоҥкутан олороро салгыҥҥа ойууланан хаалбыт хартыына ол сир дьонун санаатыгар өрүү баара мин уйулҕабын эмиэ таарыйбыта.

 Биирдэ дьоммутугар чэйдии олорон, кэргэнэ Спиридон Ксенофонтович Дмитриев: «Мин эйигин Томпо тоҥуһа диэн тахсарым да, дьиҥнээх тоҥус мин бэйэм ээ», – диэн өлүөн иннинэ билиммитин, бырастыы гыннарбытын наһаа истиҥник ахтыбыта кулгаахпар хаалан хаалбыт.

   Аҕыс уон сааһын бэлиэтиир үбүлүөйгэ Кириэс Халдьаайы аатыттан Эҕэрдэ сурук илдьэн, трибунаттан ааҕан туттарбытым. Оройуонтан куоракка Нина Валентиновна Ханаровалыын иккиэ буолан бэлэм массыынанан кэлбиппит. Эмиэ наһаа үчүгэй үбүлүөйгэ сылдьыбытым. Үбүлүөй кэнниттэн ыалдьыттары оптуобуһунан дьиэлэринэн бэрт үчүгэйдик тарҕаппыттара. Мин бэйэм эдьиийим аахха түүн тиийэн үбүлүөйү уонна остуолга Г. Колесов Алампаттан хайдах курдук иэйэн ыллаабытын сарсыардааҥҥа диэри кэпсээбиттээхпин.

   Сарсыныгар быһыылааҕа, дьиэтигэр Эҕэрдэ суруктары ааҕа олороро. Мин туттарбыт эҕэрдэбин кини: «Эн бэйэҥ суруйбутуҥ дуо?» – диэн ыйыппыта, олус астыммытын, үөрбүтүн бэлиэтээбитэ. Мин улахан суруйааччы диэн наһаа толлор, кыбыстар этим, оччолорго тугу да ыйыталаспат этим. Кэллэхтэринэ, эбээ Марыыналыын, ийэбит Анна Андреевналыын, аҕабыт Роман Романовичтыын кэпсэтэллэрэ, санаһаллара элбэх буоллаҕа. Полина Спиридоновналыын ийэбит Анна Андреевна отон көрө тыаҕа баралларын, Настаа наар дьоҥҥо махтанарын өйдөөн хаалбыппын.

Кэргэним Роман аҕатынан эбэтэ Марыына уонна Настаа ийэлэрэ бииргэ төрөөбүттэр эбит. Эбээ Марыына ийэтэ Варвара, оттон Настаа ийэтэ Матрена Ивановна, Мачыа, Мачыаһа диэн таптаан ааттыыр эбиттэр.

  Биир сайын Мэҥэ Алдан ыһыаҕар барарга «Заряҕа» Настаа киирэн кэллэ. Аны дьон элбэҕэ, мин тута миэстэбин туран биэрдим. Настаа олороот, өйдөнөр бокуой биэрбэккэ, бэйэтин түһэҕэр миигин олордон кэбистэ. Мин туран эрдэхпинэ: «Кырдьаҕас суруйааччы эдэр суруйааччыны көтөҕүүм, олор», – диэтэ. Мин олус кыбыһынным, хайдах кырдьаҕас киһиэхэ көтөхтөрүөхпүнүй: «Мин суруйааччы буолбатахпын», – диэн тураары гынабын. Настаа иннин биэрбэт: «Суруйааччыгын, буолуоҥ», – диэн күүһүнэн оннук олордубута. Мин эмиэ да кыбыстабын, эмиэ да долгуйабын. Билигин санаатахпына, алҕаабыт эбит.

Кылгас да кэмҥэ алтыһан аастарбын, олус истиҥник саныыбын. Үтүөкэн ыалга кийииттээн, дьон-сэргэ маанылыыр, ытыктыыр суруйааччытын илэ көрөн, кэпсэтэн ааспыт дьоллоохпун.

   Бу бээтинсэҕэ Настаа сиэнэ Светлана Степановна миигин көрөөт билбититтэн үөрдүм, ааспыт кэмнэри санаһан ыллыбыт. Кини эбэтин аатын ааттатар, аймахтары түмэр  киэһэни тэрийбитигэр барҕа махтал буоллун.

   Бу киэһэ аймахтар ааттарыттан эбэ Марыынанан эдьиийбит Изабелла Яковлевна Жерготова тыл этэн туран, Настаа бииргэ төрөөбүт балта быраас идэлээх Ольга Саввична бэйэтэ суруйбут ыстатыйалаах хаһыатын, тус докумуоннарын Анастасия Саввична Сыромятникова аатын сүгэр Арыы Толоон оскуолатын түмэлигэр уола Валерий Николаевич Попов ыыппытын туттарда.

Ону таһынан аҕата Яков Дмитриевич Настаалыын Күннүк Уурастыырапка ыалдьыттаабытын туһунан ахтыытын билиһиннэрдэ.

Манна даҕатан эттэххэ, Валерий Николаевич сүрдээх аймаҕымсах. Кини Намтан аймахтарын кытта кэлэ сылдьан, биһиги дьиэбитин тумнубатаҕа, аймахтарбыт диэн тохтоон кэпсэтэн-ипсэтэн, иккиэн оскуола үлэһиттэрэ буолан, син кэпсэтэрдээх эбиппит. Биирдэ биһиги оскуолабыт учууталлара Нам гимназиятыгар  бара сырыттахтарына, анаан эҕэрдэ ыытан, кэллиэгэлэрим: «Үчүгэй да аймахтаах эбиккин», – диэн астынан кэлбиттэрэ. Сахалыы сиэри тутуһуу Саввичналар хааннарыгар баар эбит.

      Маны таһынан суруйааччы сиэн быраата, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Сивцев Василий Яковлевич: «Айар олохпор Эдьиий Настаа улахан оруолу оонньообута, айар үлэ уйатын Эдьиий Настааҕа көрбүтүм», – диэн махталын тиэрдэрбитэ тоҕоостоох. Кини «Дьүөгэлиилэр» айымньыга скульптурнай композицияны 25 см үрдүктээх мрамортан оҥорон, Анастасия Саввичнаҕа 80 сааһыгар бэлэхтээбит. Иккистээн боруонсаттан түһэрбитин билигин араас быыстапкаларга туруорар эбит.

А. Сыромятникова суруйааччы Виктор Петрович Астафьевтыын бииргэ үөрэнэн, М. Горькай аатынан ССРС суруйааччыларын үрдүкү литературнай кууруһун 1961 с. бүтэрэллэр, билсэллэр эбит. Василий Яковлевич 2005 сыллаахха  В. П. Астафьевка боруонсаттан 25 см үрдүктээх пааматынньык эскизнэй бырайыагын оҥорбута эмиэ эдьиийигэр махталын туоһута.

    Кириэс Халдьаайыга 2015 сыллаахха Анастасия Сыромятникова үйэлээх уобараһын боруонсаттан куппута, онон ытыктыыр суруйааччыбыт сүппэт мөссүөнэ хас күн аайы саҥа күнү көрсөр.

     Анастасия Саввична төрөөбүт дойдутуттан СӨ социальнай сулууспатын туйгуна, СӨ гражданскай уонна судаарыстыбаннай сулууспатын туйгуна, СӨ норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына, Томпо оройуонун Бочуоттаах гражданина Николай Егорович Ефимов, суруйааччыны кытта алтыспыт түгэниттэн ахтан туран, билигин бибилэтиэкэлэргэ кинигэтэ лаппа аччаабытын, суох да кэриэтэ буолбутун бэлиэтээн туран: «СӨ Бырабыыталыстыбатыттан анал үп көрүллэн, хос бэчээттэнэрэ буоллар», – диэн баҕа санаатын эттэ.

Билигин оскуола бырагырааматыгар кини айымньыларын ааҕыы суох. Онон учууталлар кылаас таһынан аахтарыыга бэйэбит киллэрдэхпитинэ эрэ, Анастасия Саввична Сыромятникова айымньылара умнуллуо суохтара, оҕо аймах кинигэни таптыырыгар кини оҕолорго анаан суруйбут кэпсээннэрэ кытаанах олук буолуо дии саныыбын.

    Тэрээһин түмүгэр саха норуодунай суруйааччыта Наталья Ивановна Харлампьева, Анастасия Саввична Кириэс Халдьаайы бастакы аата Кэриэс Халдьаайы диирин санатан,  сир төрүт аатын төннөрөрбүтүгэр сүбэлээтэ, баҕа санаатын эттэ. Сүрдээх истиҥ киэһэни ыыппытыгар кэлбит дьон махтанан, бары саҥа сылаас иэйиилээх тарҕастыбыт.

                                                                Сэгэлдьийэ Чээлэй,  26.01.2024 с.

Хаартысклары ааптар тиксэрдэ уонна интэриниэт аһаҕас ситимнэриттэн туһанныбыт.