2 недели назад 106
Төрүт тыл төлкөтүн түстэһэн
Арассыыйа норуоттарын тылларын туһунан 1991 сыллаахха ылыллыбыт сокуон быйыл саҥардыллыахтаах. Онон төрүт тылларга болҕомто күүһүрэн турдаҕына, Дьокуускай куоракка “Социокультурная среда как важнейший фактор сохранения и развития языков” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы научнай форум бэс ыйын 27-28 күннэригэр буолан ааста.
Москубаттан, Санкт-Петербуртан, Татарстантан, Башкортостантан, Бурятияттан, Чечняттан уонна Саха Сириттэн төрүт тыллар кэскиллэрин туһугар долгуйар, бу билиҥҥи сыыппара, интэриниэт, оҥоһуу өй үйэтигэр төрөөбүт саҥаны сүтэрбэккэ, кэлэр көлүөнэлэргэ чөл хаалларарга кыһаллар дьон түмсэн, тылы хайдах харыстыыр, сайыннарар уонна тарҕатар туһунан кэпсэттилэр.
Пленарнай мунньахха Ил Дархан Айсен Николаев кэлбит ыалдьыттарга биһиги өрөспүүбүлүкэбит 1992 сыллаахха “СӨ тылларын туһунан” сокуону ылыммытын, ол быраап-нуорма докумуонугар сөптөөх уларытыылар кэмиттэн кэмигэр киирэллэрин, тыл бэлиитикэтин чэрчитинэн ситимнээх үлэ барарын, судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллары сайыннарыыга туһулуммат бырагыраамалар үлэлииллэрин, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарбыт тылларыгар ураты болҕомто уурулларын, оҕону төрөөбүт тылынан уһуйуу үөрэх тиһигин биир сүрүн соруга буоларын, үөрэнээччи 60%-на төрөөбүт тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэр кыахтааҕын, култуура дьиэлэрэ элбииллэрэ эйгэ кэҥииригэр сабыдыаллыырын бэлиэтээтэ.
Кини бу глобализация үйэтигэр интэриниэт ситимигэр төрүт тылынан араас хабааннаах контены элбэтии, электроннай тылдьыттары, онлайн-тылбаасчыттары оҥоруу, гаджеттарга национальнай шрифтэри киллэрии төрөөбүт тылы аныгы үйэҕэ сайыннарыыга көдьүүстээх ньыма уонна бигэ тирэх буоларын тоһоҕолоон эттэ.
Ити хайысхаҕа СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ киэҥ далааһыннаах үлэни ыыта сылдьар. Ол курдук, 2022 сыллаахха Саха Сирин төрүт олохтоох норуоттарын тылларын уонна култуураларын сыыппара көрүҥэр көһөрөр киин аһыллан, күн бүгүн бу киин лабораториятын үлэһиттэрэ күннэтэ тыһыынчанан докумуону – кинигэлэри, аудио, видео матырыйааллары, хаартыскалары, хартыыналары, малы-салы – куйаар ситимигэр үйэтитэллэр.
Оттон аныгы кэм АЙыы ТЫЫнын иҥэриммит АЙТИшниктарбыт, көмпүүтэр бырагырааматынан хааччыйалларын таһынан, аны өссө оҥоһуу өйү бибилэтиэкэ үлэтигэр көмөлөһөргө уонна, саамай сүрүнэ, сахалыы саҥарарга, суруйарга үөрэтэллэр.
Бу форумҥа СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин кыраайы үөрэтэр салаата “Якутия – сокровищница уникальных языков народов” диэн быыстапканы бэлэмнээн туруорда: саха, дьүкээгир, эбээн, эбэҥки, дулҕаан уонна чукча тылларынан кинигэлэри, тылдьыттары, алпаабыттары, ыйынньыктары, босуобуйалары, учуобунньуктары, видео-уруоктары көрдөрүүгэ уурдулар.
Монгуол учуонайдара быыстапкаҕа Саха Сирин төрүт олохтоох омуктара бары бэйэлэрин тылларынан кинигэлээхтэрин сөҕөн, тойон эрбэхтэрин чочуччу тутан, биһирииллэрин биллэрдилэр.
Түгэнинэн бибилитиэкэ саха тылыгар туһуламмыт ИИ-бырайыактарын билиһиннэрдибит: кэпсэтэр оҥоһуу өйү оҥорорго анаан, дьон саҥатын мунньар https://voice.nlrs.ru/ , тиэкиһи ааҕан иһитиннэрэр “ИИ-Истиҥ”, саҥарбыккын тута сурукка тиһэр “Саҥа-Сурук”, сахалыы тылы таайтарар “Тылбай” оонньуу.
РФ тас дойдуларга министиэристибэтин Тылга уонна култуураҕа элбэх өрүттээх сибээһин сүрүннүүр департаменын салайааччыта, ЮНЕСКО Арассыыйатааҕы хамыыһыйатын эппиэттээх сэкирэтээрэ Александр Алимов куйаар-код көмөтүнэн ИИ-бородууксуйаларбытын арыйан көрдө, тугун-хайдаҕын билистэ, “Бэрт туһалааҕы оҥорбуккут”, – диэн хайҕаата.
СӨ наукаларын академиятын иһинэн тэриллибит Төрөөбүт тыллары үөрэтэр, харыстыыр уонна сайыннарар киин салайааччыта Феодосия Габышева “Саҥа-Сурук” чат-боту боруобалаата. Эҕэрдэтин тута суруйан иһэрин көрөн сэргээтэ. Манна даҕатан эттэххэ, суруналыыстар интервью ылалларыгар, “Саҥа-Суругу” диктофон оннугар туһанар буолбуттарын этэн туран: “Абыраллааҕы айбыккыт”, – диэн махтаналлар.
Икки күннээх сугулаан түмүгүнэн Резолюция бигэргэтилиннэ. Онно ыйыллыбыт соруктар олоххо киирэллэригэр, бары бу курдук турунан, араас хайысханан – оскуолаҕа үөрэтии ньыматыттан саҕалаан, оҥоһуу өйү сахалыы саҥардыыга тиийэ – утумнаах үлэни ыытыах кэриҥнээхпит.
