5 дней назад 261
Саҥаны сандаардыбыт, уруккуну үйэтиппит БУРҔААТ УУС
Мин аҕам Егор Кузьмич Щукин, норуокка биллэринэн Бурҕаат Уус, быйыл төрөөбүтэ 125 сыла.
Кини Таатта улууһун Дьүлэй нэһилиэгин Быһыттаах алааһыгар күн сирин көрбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэр төрдүөлэр: Бүөтүр, Арамаан, Дьөгүөр уонна Харитина диэн кыыс. Дьөгүөр уонна убайа Бүөтүр ыал буолан, оҕо-уруу тэниппиттэр.
Аҕам аҕата, эһэм Кузьма Щукин-Кууһума Василий Щукин-Супту Бааскаттан төрөөбүт Бүөтүр уола буолар. Кууһума мин аҕам 7 сааһыгар өлбүт, инньэ гынан тулаайах иитиллибит. Ийэтэ Чурапчы Арыылааҕыттан төрүттээх Хааһыҥкыннар кыыстара Гликерия Михайловна Каженкина. Кини бииргэ төрөөбүт убайа Тихон Михайлович Каженкин-Мэтээллээх Тиэхээн диэн аатынан биллэр, Арыылаах таҥаратын дьиэтин оҥоруутугар, бэйэтин дьиэтин маһынан оскуола туппут үтүөлэрин иһин ыраахтааҕыттан үс мэтээл ылбыт.
Аҕам орто уҥуохтаах, эттээх-сииннээх, арылыччы көрбүт киэҥ сытыы харахтаах, элбэх кэпсээннээх, туппутун тиһэҕэр тиэрдэр идэлээх, сымыйалыыры-албынныыры олох сөбүлээбэт, оҕолорго, кырдьаҕастарга үтүө сыһыаннаах, үлэни өрө туппут киһи этэ.
Бэйэтэ кэпсииринэн, олох кыра сааһыттан саха быһаҕынан талах ынахтары оҥорор эбит. Онтон сыыйа ынах ыыр олоппоһу, саах күрдьэр күрдьэҕи оҥортообутун хайҕааннар, дьон үлэһэн оҥорторор буолбуттар.
15-16 сааһыттан Игидэй, Хайахсыт Арыылааҕын, кэлин Ытык Күөл икки этээстээх оскуолалара тутуллалларыгар үлэлээбит. Онтон ыла элбэх дьиэ, хотон тутууларыгар үлэлээн, маастар буола үүммүт, элбэх дьону дьиэлээбит.
1923 с. Чурапчы Болтоҥотуттан төрүттээх Охонооһой Кырбаһааҥкын диэн аҕалаах, Таатта Өлөөһөлөрө-Собакиннартан төрүттээх Матрена Алексеевна Собакина (аҕата Өлөксөй Собакин-Баҕатай) диэн ийэлээх Елена Афанасьевналыын олохторун холбоон, 16 оҕолоруттан 1 уолу, 2 кыыһы тутан хаалбыттар. Оҕолоро ыал буолан, улахан кыыһа Анна 6, уола Иван 5, кыра кыыһа Елена 4 оҕоломмуппут.
Аҕалаах ийэм үгүс ыалга көмөлөспүт үтүөлэрдээхтэр. Дьиэтэ суохтары дьиэлээн, бииргэ дьукаах олордон, аһынан-таҥаһынан көмөлөрө үгүс буолара. Иккиэн “Петр Алексеев” холкуос тутаах үлэһиттэрэ этилэр, үлэттэн илиилэрин араарбаттара. Аҕам тутууга маастардыыра, техниканы өрөмүөннүүрэ. Дэллэ Үөккэ хотон тутуутун маастардаабыт. Ийэм сүөһү көрүүтүгэр, бурдукка, окко үлэлээбит.
1943 с. от оҕустарыытыгар үрдүк көрдөрүүтүн, Нохуга сүөһү илдьэ тахсан, этэҥҥэ кыстатан киирбиттэрин иһин “Үлэ удаарынньыга” аатын ылбыта. Үөлээннээхтэрэ ахталларынан, “иккиэн ханнык да үлэттэн толлубат, кыайыгас, сүрдээх сатабыллаах, чиэһинэй, дьоҥҥо эйэҕэс, олорон турбат үлэһиттэр. Холкуостаахтар дохуоттарын этинэн, арыынан, бурдугунан биэрэллэрэ. Олору Дьөгүөр Өлөөнөлүүн тэҥ гына үллэрэллэрин, түҥэтэллэрин дьон бары сөбүлүүрэ”.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Егор Кузьмич 1942-1943 сс. холкуоһугар уһанарын таһынан, кылгас кэмҥэ бэрэссэдээтэллээбит. Сүөһү көрүүтэ, от хомуура, үлэлиир тэриллэрин оҥоруута, өрөмүөннээһинэ үгүс сыраны ылбыта чуолкай.
Маннык үлэлии сылдьан, 1943-1945 сс. Иркутскайга үлэ фронугар ыҥырыллан барар, күүһэ-кыаҕа тиийэринэн үлэлиир. Ыарахан үлэттэн, ас-үөл мөлтөҕүттэн, аччыктааһынтан улаханнык ыалдьан, дойдутугар төннөр. Дойду тыына, салгына күүс-күдэх эбэн, бэйэ аһын аһаан үтүөрэн, күөстүү оргуйар холкуос үлэтин үөһүгэр түһэр, саҥа үөдүйбүт тэриллэри – молотилканы, самоскиды таҥан үлэлэппит.
1950-1955 сс. учаастактары, холкуостары биир сиргэ түмэн, “Петр Алексеев” аатынан бөдөҥсүйбүт холкуос тэриллибит. 1953 с. нэһилиэккэ 75 ат күүһэ күүстээх маҥнайгы электростанция үлэҕэ киириитигэр ыстаансыйа дьиэтин туппут. Онон Туора Күөлгэ Ильич лаампата сандаарбыта быйыл 72 сыла буолбут эбит.
Уоту туһанан, тутуу маһын бэлэмнээри, электромотор күүһүнэн үлэлиир циркулярнай эрбиини таҥан үлэлэппиттэр. Онон олорор дьиэлэри, балыыһаны, кулуубу, оскуоланы тутуу курдук улахан үлэлэр күүскэ ыытыллыбыттар. Лыппыарыйаҕа, Бээһэкээҥҥэ, Ньыллаҕа, Туора Күөлгэ элбэх сүөһү киирэр улахан хотонноро тутуллубуттара. Егор Кузьмич манна үксүн маастар, сүрүн үлэһит быһыытынан сылдьыбыт.
Саҥаны олоххо киллэриигэ, үлэни чэпчэтэргэ, илии ыарахан үлэтин аччатарга саха үөрэҕэ суох боростуой үлэһит киһитэ сахалыы толкуйунан үгүһү оҥорбута, айбыта, туппута. “Уустук, ыарахан оҥоһуктарга мэлдьи аан бастакынан баран маастардаан, олоххо киллэрэн, түмүктээн бүтэрэн кэлэрэ”, – дииллэрэ бииргэ үлэлээбит дьоно.
“Уҥа илиим, бөҕө тайаҕым, табаарыһым, доҕорум” диэн ааттыыр оччотооҕу холкуос бэрэссэдээтэлэ С.Г. Жирков ахтарынан, тутуу маһын бэлэмнээһиҥҥэ илии үлэтин чэпчэтээри, түргэтэтээри, Жатайдааҕы судоремонтнай собуот оҥорбут пилораматын таһаарбытын, электродвигатель суох буолан, аҕам локомотив маховигар эбии маһынан маховик оҥорон үлэлэппит. Электростанцияттан тэйиччи сытар сиргэ тутуу маһын бэлэмнииргэ анаан, ГАЗ-67 массыына мотуоругар мас хайытар пилораманы оҥорбута. Оройуоҥҥа бастакынан от таһар көлө волокушатын оҥорон, үлэ хаамыытын түргэтэппитэ. 1959 с. тыраахтар от тиэйэр, таһар стоговоһун толкуйдаан, маастардаан оҥорбут. Ити оҥоһук үгүс киһи үлэтин чэпчэппитэ, үлэ оҥорон таһаарыыта быдан түргэтээбит. Ону тыа хаһаайыстыбатыттан анал боломуочунайа тахсан, хронометраж оҥорон бигэргэппит. Итини таһынан хотоннору механизациялааһыҥҥа, “елочка” тардыытыгар, сылаас ойбону оҥорууга үлэлэспитэ.
“Туора Күөлгэ 1964 с. икки этээстээх кулууп тутуллубута. Өһүөтүгэр диэри наемнай биригээдэ туппута. Өһүөнү хайдах түһэрэри мунаарбыттара. Итиччэ улахан дьиэ ортотунан эрэ хапытаалынай истиэнэлээх. Саалаларга суоҕа. Оччолорго да, билигин да өһүөлэр хайдах дьиэ үрдүн уйан туралларын быһаарарга ыарахан этэ. Ону Егор Кузьмич соҕотоҕун сахалыы өйүнэн маастардаан, ыйан-кэрдэн, хонтуора үлэһиттэрэ түһэрбиппит, үрдүн саппыппыт. Өһүөтүн икки ардын 60-80 см чаастатык түһэртэрбитэ, эбиилик буолтанан таттарбыта” диэн “Бочуот знага” орденнаах салайар үлэ бэтэрээнэ И.А. Кычкин ахтыытыгар суруйбута. Кулууп 60-ча сыл улахан хапытаалынай өрөмүөнү барбакка турбута.
Егор Кузьмич олоҕун биир улахан дьыалатынан үйэтитиигэ үлэлэһиитэ буолар. В.И. Ленин 100 сыллаах үбүлүөйдээх сылыгар “П.Алексеев” сопхуос дириэктэрэ С.Г. Жирков, норуот суруйаччыта Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон көҕүлээһиннэринэн, көрдөһүүлэринэн, 1970 с. уус доҕорунаан, сэрии бэтэрээнэ Михаил Иннокентьевич Алексеевтыын Тордохтоох алааска турбут ураһаны үтүктэн, Уус Тааттаҕа өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнайгы ураһаны туруорбуттара. “Үлэлэрин бүтэрбиттэрин кэннэ, хонтуораҕа буолбут атаарыыга С.Г. Жирков оҕонньотторун үлэлэрин ситиһиилээхтик түмүктээбиттэринэн эҕэрдэлээһинигэр: “Дьонум барахсаттар, билигин да буорах бөҕө дьон эбиккит, ылсыбыт үлэҕитин чиэстээхтик түмүктээтигит. Маннык аныгы тутуу Саха сиригэр ханна да суох. Эһиги оҥордугут. Онон, арааһа, бэйэҕит ааккытын-суолгутун чэрдээх илиигитинэн историяҕа суруйдугут, киллэрдигит. Онон, дьэ, истиҥ махталбын этэбин. Туох да омуна суох, бу моҕол ураһаҕыт ааккытын ааттата туруоҕа. Бука, санаатахпына, эһиги аныгы кэмҥэ улахан кэскиллээх үлэни оҥорбуккутун билигин бэйэҕит даҕаны улаханнык сэрэйбэккэ олороҕут”, – дии-дии, күлэ-үөрэ турарын умнубаппын” ,- диэн ахтар үлэ бэтэрээнэ Н.Е. Попов.
Аҕам: “Былыр кыра сылдьан баай Оруоһуттар алта туналы маҥан туос сабыылаах сүдү ураһаларын көрөрүм. Ити ураһалар сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр тутуллубут буолуохтаахтар. Сорох ураһалар уҥуохтара I Игидэйгэ Тордохтоох алааска бааллар. Былыргы үтүө тутуу умнууга хаалаары гынна диэн, биһиги ааспыт сыллаахха бэйэбит сопхуоспут киинигэр Уус Тааттаҕа туппуппут. Ол билигин ыччакка биһиги норуоппут сүүс сыл анараа өттүнээҕи олоҕун кэпсиир”, – диэн 1971 сыллаахха “Эдэр коммунист” хаһыат кэрэспэдьиэнэ Николай Босиковка кэпсээбиттээх.
Эһиилигэр оҕонньоттор П.А. Ойуунускай аатынан литературнай музей дириэктэрэ В.А. Протодьяконов-Кулантай Суорун Омоллооннуун кэлэн көрдөспүттэрин ылынан, аны Дьокуускай куоракка музей-уһаайбаҕа иккис ураһаларын туппуттара. Онтон төрөөбүт нэһилиэктэрин ыччаттарыгар кэриэс гынан диэн, Туора Күөлгэ үһүс ураһаларын туруорбуттара. Маны таһынан 1980-1981 сс. аҕам маастардаан, Булгунньахтаах алааска турар революционер-сыылынай Петр Алексеев олорбут балаҕанын Чөркөөхтөөҕү аһаҕас халлаан анныгар турар политсыылка мемориальнай музейыгар үүт-үкчү гына оҥорбуттара.
Аҕам сынньалаҥҥа хойутуу барбыта. Ол да буоллар, таах олорботоҕо, саҥа дьиэ туттааччыларга маастардыыра, аан холуодаларын, дьиэ тээбириннэрин, түннүк араамаларын олоҕун бүтэһик сылыгар диэри оҥортообута. Нэһилиэк олоҕор актыыбынайдык кыттара, хаста да олохтоох сэбиэт дьокутаатынан талыллыбыта, субуотунньуктарга, мунньахтарга, көрсүһүүлэргэ сылдьара, Мөлтөхтүк истэр дьон уопсастыбаларын ячейкатын салайбыта.
Кини үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта: “1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээл, “Ударник колхозных полей”, “Лучший колхозный строитель”, “За трудовое отличие”, “Рационализатор-механизатор”, “Мастер-реставратор” бэлиэлэрдээх, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун, оройуон, нэһилиэк, сопхуос бочуотунай грамоталардаах, Бүтүн Арассыыйатааҕы история уонна култуура пааматынньыктарын харыстыыр уопсастыбатыттан грамоталаах, элбэх махтал суруктардаах, 1957 с. Москваҕа БСНХС быыстапкатыгар кыттар чиэскэ тиксибитэ.
Егор Кузьмич олоҕун, удьуорун утумун оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салҕыыллар. Уола Иван Егорович өр сылларга үүт таһар массыынаҕа суоппардаабыта, талааннаах уус: хомус, быһах оҥороро, саалары, олох-дьаһах тэриллэрин өрөмүөннүүрэ, хампарыйбыт массыынаны чөлүгэр түһэрэрэ. Кини уола Гаврил Иванович эмиэ илиитигэр талааннаах этэ, уһанара, техника бары көрүҥүн баһылаабыта. Кыыһын Анна улахан уола Егор Петрович Федотов – чаҕылхай талааннаах механизатор, техникаҕа сатаабата диэн суох, тохсус кылааска үөрэнэ сылдьан, “Киргистан” прессподборщигы үлэлэппитэ, бэл, атын улуустарга бөртөлүөтүнэн көтүтэн илдьэн көмөлөһүннэрэллэрэ. Кыра уола Николай Петрович Федотов эһээтин батыһан, илии-атах буола сылдьан уһанарга үөрэммитэ, уус үтүөтэ буолбута. Дьокуускайга Дыгын башнятын оҥорууга, Үс Хатыҥҥа тутууларга үлэлэспитэ, элбэх дьиэни маастардаан туппута, билигин да уһанар. Сиэннэрэ Геннадий, Афанасий, Ян Васильевич Аянитовтар, Роман Иванович Щукин, хос сиэннэрэ Петр Афанасьевич Васильев-Шумахер, Айаан Дмитриевич Ефимов, эһээлэрин мындыр өйүн утумнаан, араас техниканы, аныгы тэриллэри хасыһалларын, өрөмүөннүүллэрин сөбүлүүллэр, ситиһиилээх үлэлээх механизатордар, улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр суоппардар. Сиэн кыргыттара эмиэ тарбахтарыгар талааннаахтар, иистэнэллэр, туойунан, араас матырыйаалынан оҥоһуктары оҥороллор. Хос сиэнэ, Х кылаас үөрэнээччитэ Далаана Ефимова туойунан оҥоһуктарга улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымын күрэхтэрин кыайыылааҕа.
Төрөөбүт дойдутун дьоно этэллэринии, “мындыр сахалыы өйүнэн, үөрэҕэ суох да буоллар, талбыт техниканы үлэлэтэр, маска талааннаах маастарынан, нэһилиэккэ биир соҕотох үлэһит үтүөтэ, киһи киэнэ кэрэмэһэ олорон ааспыта, үтүөтэ, өҥөтө умнуллубат”.
Ситиһиллибитинэн уоскуйбат, кыайыыттан кыайыыга иннин диэки дьулуһар, саҥаттан саҥаны айар, чиэһинэй, дьулуурдаах үлэһит – киһи киэнэ бастыҥа, үйэ тухары оҕолоругар, сиэннэригэр, ыччаттарга холобур буоллун.
Ахтыыны суруйда кыра кыыһа Елена Егоровна Аянитова (Щукина),
Таатта улууһун уонна Дьүлэй нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, “Учууталлар учууталлара”, “Таатта улууһун уопсастыбаннай олоҕун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин” бэлиэлэрдээх, социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа, педагогическай үлэ бэтэрээнэ.
