3 дня назад 433
“Барҕарыы”: билими сахалыы тылынан
Дьокуускай куоракка кулун тутар 18-19 күннэригэр II төгүлүн сахалыы тылынан ыытыллар «Барҕарыы» научнай-практическай кэмпириэнсийэ Ѳрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лиссиэйгэ буолан ааста.
Кэмпириэнсийэ «Барҕарыы» пуонда, итиэннэ Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет, Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Федеральнай чинчийэр киинэ, о.д.а. үөрэх-билим тэрилтэлэрин быһаччы өйөбүллэринэн ыытылынна.
«Барҕарыы» кэмпириэнсийэ сыала-соруга: чинчийэр үлэ нөҥүө оҕо айар, ырытар, анаарар дьоҕурун, сахалыы саҥарар, толкуйдуур сатабылын сайыннарыы.
Быйыл өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан 452 оҕо кытынна. Тыл, литература, педагогика, психология, култуура, история, археология, биология, химия, кыраайы үөрэтии, математика, экономика, физика – барыта 18 хайысханан үлэлэрин көмүскээтилэр, ону 57 эксперт сыаналаата.
Кэмпириэнсийэ үөрүүлээх аһыллыытыгар СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Васильевич Местников кэлэн эҕэрдэлээтэ. Кини «Барҕарыы» НПК уратыта – ханнык баҕарар хайысхаҕа оҕо бэйэтин төрөөбүт тылынан үлэтин көмүскүүрэ”, – диэн тоһоҕолоон эттэ.
Төрөөбүт тылы үөрэтэр, хараанныыр уонна сайыннарар киин салайааччыта, педагогическай наука доктора Феодосия Васильевна Габышева:
-Аан дойду үрдүнэн 7 тыһыынчаттан тахса тыл баар дииллэр. Оттон Арассыыйаҕа 260 тыл баарыттан, 155 тыла – төрүт омуктар киэнэ.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит икки судаарыстыбаннай тыллаах: нуучча уонна саха. Эбэҥки, эбээн, дьүкээгир, долган, чукча тыллара – официальнай таһымнаахтар. Бу тыллары харыстыырга, кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэргэ элбэх үлэ ыытыллар: сокуон ылыллар, судаарыстыбаннай бырагыраамалар олоххо киирэллэр, оскуолаҕа уонна уһуйааҥҥа үөрэтэбит.
Биһиги төрөөбүт тылбытын аҕа көлүөнэ дьоммут сүрдээх үчүгэйдик илдьэ кэлбиттэр. Ону аҥаардас олоҥхоттон көрөбүт. 125 сыл анараа өттүгэр, «Байанай алгыһа» диэн хоһоонун Өксөкүлээх Өлөксөй суруйуоҕуттан, суругунан уус-уран литературабыт сайдан барбыта. Билигин биһиги төрүт бэчээттээхпит, тыйаатырдаахпыт, тэлэбиидэнньэлээхпит. Култуурабыт аан дойду таһымыгар таҕыста.
Оҕолоор, эһиги ханна да тиийдэргит, төрөөбүт тылгытынан саҥарар, киэн туттар буоллаххытына, биһиги тылбыт сүтүө суоҕа. Билиигитин, санааҕытын бу курдук төрөөбүт тылгытынан тиэрдэр буоллаххытына, биһиги тылбыт ол аата кэскиллээх.
ХИФУ салалтатын аатыттан Наука уонна инновация департаменын дириэктэрэ Нинель Васильевна Малышева:
–Быйыл ураты бэлиэ сыл: суругунан уус-уран литература төрүттэммитэ 125 сыла уонна 100 сыл анараа өттүгэр саха чаҕылхай уола М.К. Аммосов Саха сирин территориятыгар бастакынан билим өттүнэн чинчийиилэри ыытарга көҕүлээбитэ. Ол түмүгэр дойдуга саамай чинчиллибит, үөрэтиллибит сирдэр ахсааннарыгар Саха сирэ киирбитэ.
2021 сыллаахха дойдубут Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин ыйаах таһааран, 2030 сылга диэри Арассыыйаҕа Наука уонна технология сыллара биллэриллибиттэрэ. Бу улахан дьаһал, бастатан туран, оҕолору, ыччаты билим араас хайысхаларыгар туһаайыахтаах. Ол иһин бу маннык тэрээһиннэр буолаллар.
Саха тыла кэскиллээх буоларыгар, саха науката сайдарын туһугар өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥ хабааннаах үлэ ыытыллар. Холобура, хотугу сиргэ олорор аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын үөрэтиигэ университет 128 мөлүйүөннээх грант ылары ситистэ. Онон 2025 сылтан 2029 сылга диэри улахан чинчийэр үлэлэр буолуохтара. Улуу киһибит Алампа тылларынан түмүктүөхпүн баҕарабын: «Сахалыы саҥа сатараатын, саха омук сайыннын!».
«Барҕарыы» пуонда салайааччыта, Ил Түмэн дьокутаата Афанасий Васильевич Постников:
-Үөрэҕириигэ, эдэр ыччаты иитэн таһаарыыга тус сыаллаах «Барҕарыы» пуонда быйыл төрүттэммитэ 35 сылын бэлиэтиибит. 90-с сылларга өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтэ ыарахан кэмнэригэр, өйөбүл буолуо диэн, СӨ бастакы Бэрисидьиэнэ М.Е. Николаев тэрийбитэ.
Ил Дархаммыт А.С. Николаев этиитинэн, билигин бу пуонда Сахабыт сирин төрүт олохтоох омуктарын тылларын харыстыырга, ыччат төрөөбүт тылынан саҥарарын ситиһэргэ, үүнэр көлүөнэлэргэ тылбытын чөл хаалларарга үлэлэһэр. Ол иһин бу кэмпириэнсийэни сахалыы тылынан ыытабыт.
Учууталларга «Оҕолорго иитэр-үөрэтэр сахалыы эйгэни тэрийии» диэн сэминээр буолла. Төрөөбүт тыллары үөрэтии, харааннааһын уонна сайыннарыы киинин үлэһитэ С.С. Семенова, «Кэскил» оҕо бэчээтин кыһатын дириэктэрэ О.И. Семенова уонна үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ М.Е. Павлова, Н.Н. Емельянова, К.П. Романова, В.Н. Татаева тыл эттилэр.
Саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрэр бырайыактар, сахалыы киинэ педагогикатын, литературнай педагогика хайысхаларын, оҕо уонна ыччат сынньалаҥын сахатытыы ньымаларын туһунан кэпсэттилэр, этиилэри киллэрдилэр.
«Кэскил» оҕо бэчээтин кыһата 5 таһаарыылаах, ону таһынан куйаар ситиминэн, сыыппара эйгэтигэр, мобильнай сыһыарыыга эмиэ бырайыактардаах. Интэриниэккэ сахалыы эйгэни кэҥэтэллэр, сахалыы оонньууну кытта оҥороллор. “Оҕолорго гаджеты, төлөпүөнү наһаа боппокко, оҕо сөптөөхтүк бу тэриллэри туһанарын курдук култуураны иҥэрэ сатыахтаахпыт”, – диир дириэктэр Ольга Ивановна Семенова.
Таатта Харбалааҕыттан саха тылын уонна литературатын учуутала Валентина Семеновна Кривошапкина төрөөбүт тылы үөрэтиигэ бэйэтин санаатын үллэһиннэ, өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕаммыт үлэтин уопутуттан билиһиннэрдэ.
Иккис күҥҥэ Саха тыйаатырын уораҕайыгар НПК кылаан кыайыылаахтарын наҕараадалааһын буолла.
Манна Таатта улууһуттан икки үөрэнээччи кылаан кыайыылаахтар кэккэлэригэр тахсан турдулар: Баайаҕа орто оскуолатын Х кылааһын үөрэнээччитэ Сандаара Потапова (сал. Г.И. Неустроева, П.В. Потапова) уонна Чымнаайы орто оскуолатын Х кылааһын үөрэнээччитэ Нарыйа Хоютанова (сал. У.А. Хоютанова).
ССРС наукаларын академиятын бочуоттаах чилиэнэ, «Саха тылын тылдьытын» оҥорбут Э.К. Пекарскай аатынан сүгэр Игидэй орто оскуолатыттан 8 оҕо (дириэктэр А.А. Миронов, иитэр үлэҕэ солбуйааччы Л.Н. Захарова) “Барҕарыы” кэмпириэнсийэҕэ кытта барбыта. Итинтэн 4 оҕо кыайыы көтөллөөх кэллэ.
Оҕолору ааҕыыларга бэлэмнээбит учууталлар: Саргылаана Алексеевна Иванова, Гизелла Софроновна Попова, Альбина Васильевна Бойтунова, Любовь Николаевна Захарова. Бу ситиһии кинилэр былааннаах уонна тиһиктээх үлэлэрин түмүгэ буолар.
Форсайт-сессияҕа ыччакка холобур буолар ситиһиилээх дьоммут Анатолий Бурнашев, Ольга Григорьева, Борислав Степанов, Айдын Атэ, Джида, Киджа кэлэн ыалдьыттаатылар.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лиссиэй (дириэктэр И.И. Шамаев) «Күн» хамсааһынын оҕолоро бу тэрээһини иилээн-саҕалаан ыыттылар.
Түмүккэ миэстэлэспит оҕолору барыларын «Сосновый бор» лааҕырга ыҥырдылар.
Икки күн ыытыллыбыт кэмпириэнсийэ сүрдээх таһымнаахтык ааста. Оҕолор олус астыннылар, элбэҕи ыллылар. «Барҕарыы» пуонда билими төрөөбүт тылынан оҕолорго, ыччаттарга тиэрдэр үлэтэ ситиһиилээх буоллун!
Гизелла Софроновна Попова, Игидэй, Таатта.
