3 недели назад 385
Төрүт олохтоох омуктар түһүлгэлэрэ түстэннэ
Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар култуураларын сөргүтүүгэ Нерюнгри оройуона инники күөҥҥэ сылдьара мэлдьэх буолбатах.
Аҥаардас Иенграны ылан көрүөххэйиҥ. Манна күннээҕи олоҕор эбэҥкилии, эбээннии кэпсэтэр дьон билигин да үгүс. Оттон “Арктика” экспериментальнай интэринээт-оскуола хотугу ыччат төрөөбүт тылын билэригэр туох да улахан суолталаах. Үөрэх бу кыһатыгар 13 арктическай улуустан эрэ буолбакка, Өлүөхүмэ, Алдан, Мииринэй, Ленскэй эбэҥкилэрэ, эбээннэрэ эмиэ кэлэн үөрэнэллэр.
Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, Нерюнгрига 5 төрүт олохтоох омук бары олороллор: эбэҥкилэр, эбээннэр, чукчалар, долганнар, дьүкээгирдэр.
Олор бу саҥа аһыллыбыт “Амикан” этнокомплекска биир улахан түһүлгэлэннилэр.
Ол үөрүүлээх аһыллыытыгар Ил Түмэн дьокутаата, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомареваны көрсөн кэпсэттим.
–2010 сыллаахха манна эбэҥки норуотун III сийиэһэ Арассыыйа таһымыгар буолбута. Онно биһиги дакылаат оҥорбуппут. Тылбыт симэлийэн, букатын сүтэн эрэрин, ыччаппыт бэйэтин омугуттан кыбыстарын, тоҥустар диэн үөҕүү курдук тылга кубулуйбутун, төрүт тылынан ыллыыр ансаамбыл да суоҕун, о.д.а. кыһалҕабытын баарынан эппиппит. Онно биири бигэтик өйдөөбүппүт – барыта бэйэбититтэн тутулуктаах эбитин. Бэйэбит эбэҥкилии ыллаабат буоллахпытына – ким ыллыай? Бэйэбит омукпутуттан кыбыста сырыттахпытына, ким биһигини өрө тутуой? Бэйэбит төрөөбүт тылбытынан саҥара сатаабат буоллахпытына – ким саҥарыай? Бэйэбит эрэ национальнай таҥаспыт оһуора уратытын быһаарар уонна ону бигэргэтэр кыахтаахпыт: бу чукча киэнэ, бу эбээн, бу долган диэн. Эдэрдэрбит бу хайысхаҕа ылсан үлэлэһэн эрэллэрэ хайҕаллаах, научнай түмсүү тэриннилэр.
Ити курдук, култуурунай кодпутун өрө таһаарар сорук турар: аспытыттан-таҥаспытыттын саҕалаан, бөлүһүөктүү өйдөбүллэрбитигэр тиийэ. Бэлиэтии көрөргүт буолуо дии, мунньахтарга, тэрээһиннэргэ төрүт таҥастарын таҥнан кэлэр буолбуттарын. Ити бэйэҕэ эппиэтинэһи ылыныы түмүгэ.
Киһи бэйэтин омугунан киэн туттуохтаах. Ол дьоһуннук сананыы туруга көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, өссө күүһүрэн иһиэхтээх. Нерюнгрига “Арктика” оскуолата ити тыыны кэнчээри ыччакка иҥэрэр. Бу оскуола саҥа таас дьиэлэниэхтээх, тутуута бырагыраамаҕа киирбитэ. Оччоҕо өссө тупсуохпут, туругуруохпут.
Эбэҥки култууратын киинэ Нерюнгрига баар: Иенгра бөһүөлэгэ. 90-с, 2000 сылларга табаларын ахсаана 3000-ны кыайбат эбит буоллаҕына, билигин 6000 буолбут. Бу – төрүт дьарыкка төннөн эрэрбит туоһута.
Араас норуот олорор Нерюнгри куоратыгар “Амикан” этнокомплекс тутуллубута элбэҕи эрэннэрэр: Дьокуускай куоракка Үс Хатыҥ ытык сирэ саха култуурата сайдарыгар бигэ тирэх буоларын курдук, Таастаах сиригэр тутуллубут рекреационнай кластер, бу бүгүн аһыллыбыт хотугу норуоттар түһүлгэлэрэ, омук кута-сүрэ чөл буоларыгар олук буолуоҕа.
Билигин судаарыстыбаннай бэлиитикэ уларыйан, хас биирдии эрэгийиэҥҥэ болҕомто ууруллар буолла. 2036 сылга диэри аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сайдыыларыгар туһуламмыт кэнсиэпсийэни ылыммыппыт. Бу кэнсиэпсийэ сүрүн тутула Саха Сиригэр оҥоһулунна. Биһиги туруорсарбытын киллэрдибит. Холобура, сир боппуруоһа. Сир диэн норуот тыына. Онон федеральнай сокуоҥҥа “традиционное природопользование”, “исконные земли” диэн өйдөбүллэр бигэтик баар буоллулар. Хотугу норуоттар туһугар туруулаһар суруйааччыбыт Андрей Кривошапкин 90-с сылларга тэрийбит ассоциацията Арассыыйа таһымыгар ситиһиилээхтик үлэлиир. Онон дьоммут сүргэтэ көтөҕүллэн, настарыанньалара кэлэн сылдьара үөрдэр.
Бу үөрүүлээх түгэҥҥэ эбэҥки норуотуттан тахсыбыт норуодунай худуоһунньук Николай Марфусалов хартыыналарын быыстапката көрдөрүүгэ турда.
Култуура миниистирэ Афанасий Ноев Сахабыт Сирин култуурунай кодун түстүүр төрүт олохтоох норуоттар бэйэлэрэ туспа түһүлгэлэммиттэринэн эҕэрдэлээтэ.
Чахчы да, норуот барҕарыыта култуура нөҥүө саҕыллар. Онон төрөөбүт тылларынан ыллыыр-туойар, нимнгаканы толорор, хотугу айылҕаны уруһуйдуур, һээдьэлэрин этэр, үҥкүүлэрин үйэтитэр, тылларын тарҕатар дьоннорун бу курдук судаарыстыба өйүү турдун!
Олоҥхо ыһыаҕын түһүлгэттэн сырдатта: Анисия Иевлева. Нерюнгри-2025
